تغییرات در منطق گفتمان مثنوی

1390/9/27 ۰۳:۳۰

محمدنوید بازرگان در کنفرانس جهانی از بلخ تا قونیه که در مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی در حال برگزاری است، اظهار داشت: در یک اثر ادبی «منطق مکالمه» تعیین‌کنندۀ ساختار و شیوۀ بیان است.

 محمدنوید بازرگان در کنفرانس جهانی از بلخ تا قونیه که در مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی در حال برگزاری است، اظهار داشت: در یک اثر ادبی «منطق مکالمه» تعیین‌کنندۀ ساختار و شیوۀ بیان است. این سخن میخائیل باختین (1895-1985م) زبانشناسی روسی است که بعدها در مطالعات رومن یا کوبسن (1896-1982) تأکید بیشتری یافت. اما در مثنوی مولانا که یکی از برجسته‌ترین آثار تعلیمی در قلمرو ادبیات فارسی است چگونه می‌توان به منطق گفتمان دست یافت، درحالیکه سخن ارتجالی یا بالبداعۀ او دائماً دستخوش کششها و انگیزه‌های بیرونی و درونی است و این کشنده‌ها به تناوب، وحدت ارگانیک و یا نظام فکری پلکانی آن را درهم می‌ریزند و سخن در حین سرایش یک حکایت عطف عنان کرده، تغییر جهت می‌یابد.

او گفت :در این مقاله تلاش دارم ضمن دسته‌بندی عوامل مؤثر بر تغییر منطق گفتمان در مثنوی که به انواعی از مؤلفه‌های بیرونی و درونی تقسیم می‌گردند، بر نمونه‌هایی که با عوامل و کششهای درونی و ذهنی او مرتبط‌اند تأکید بیشتری ورزم. به هر ترتیب مولانا گاه صراحتاً از یک «زبان حیران» سخن می‌گوید که با همۀ فصاحت قادر نیست وصفی از سیمای «آن حقیقت بزرگ» کند. زبانی که همه جا در تصرف نیروهایی است و مولانا از آنان تحت عناوینی چون: تقاضاگر درون، رهزنان، صاحب مرکزان و... یاد می‌کند. در این نوشتار بر این بخشهای مثنوی که در عین حال پرده از نوعی «مکاشفه در حین سرایش» برمی‌گیرد، تأکید ویژه‌ای خواهد رفت.