تدوین تاریخ مطبوعات ایران

1390/6/21 ۰۴:۳۰

تدوین تاریخ مطبوعات ایران

فرشاد قربانپور: عنایت‌الله رحمانی متولد اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۳۲ از پژوهشگران تاریخ مطبوعات ایران است كه مسوولیت‌هایی همچون مشاور امور اجرایی كتابخانه ملی ایران، رئیس انتشارات كتابخانه ملی ایران، دبیر شورای ساماندهی مطبوعاتی ایران و... را برعهده داشت.


او تاكنون روزنامه‌های وقایع اتفاقیه، دولت علیه ایران، اختر، انجمن تبریز، فرهنگ اصفهان، حبل‌المتین، حكمت، ثریا، چهره‌نما، پرورش، ادب، مظفری بوشهر، صبح صادق، الحدید، شمس، خلاصه‌الحوادث، معارف، وطن، ‌ناصری، ندای وطن، شاهنشاهی، ایران نو، اطلاع و... تدوین و گردآوری كرده است. مقالات درباره تاریخ مطبوعات ایران، خاطرات برهان‌السلطنه و... منتشر شده است. رحمانی در كنار آقای دكتر ابوالفضل شكوری موفق به تدوین كتاب جدیدی با عنوان تاریخ مطبوعات ایران شده است. به همین منظور گفت‌وگویی با ایشان ترتیب داده‌ایم و ضمن آن به بررسی كوتاهی از روند انتشار دیگر آثار ایشان نیز پرداخته شده است.

چه زمانی وارد كتابخانه ملی شدید؟
در سال ۸-۱۳۶۷ بود كه از دانشگاه الزهرا(س) تهران به كتابخانه ملی ایران منتقل شدم. در آن زمان كتابخانه ملی به صورت یك اداره مستقل تابع وزارت فرهنگ و آموزش عالی اداره می‌شد و لایحه ارتقای آن به سازمان از طرف جناب آقای دكتر محمد رجبی (ریاست وقت كتابخانه ملی ایران) به دولت داده شد و سپس از طرف دولت تقدیم مجلس شده بود. اینجانب در مقام مشاور اجرایی دكتر رجبی مشغول خدمت بودم تا اینكه سرانجام این لایحه در آبان‌ماه سال ۱۳۶۹ به تصویب مجلس رسید و كتابخانه از اداره كل به سازمان مستقل زیرمجموعه نهاد ریاست‌جمهوری تبدیل شد و پس از دومین نشست هیات امنا در آذرماه ۱۳۷۰ براساس ماده واحده موسسه چاپ و نشر كتابخانه ملی مصوب گردید با صدور حكم اینجانب به‌عنوان مشاور سازمان و سرپرست موسسه چاپ و نشر مشغول شدم.
كارهای انتشاراتی خود را به‌ویژه در زمینه مطبوعات چگونه و از چه زمانی آغاز كردید؟
مقارن با شروع كار انتشارات، از طرف پژوهشگر كوشا آقای جمشید كیانفر طرح احیای روزنامه‌های عصر قاجار بالغ بر ۵۰ عنوان نشریه عصر قاجار ارائه شد. برای آغاز این كار مهم جلساتی منفرد با آقای رجبی برگزار و نهایتا احیای روزنامه دولت علیه ایران تایید شد و این گام به منظور احیای روزنامه‌های قدیمی با موافقت آقای رجبی و تلاش آقای كیانفر در كتابخانه ملی ایران برداشته و متعاقب آن روزنامه دولت علیه ایران به ضمیمه روزنامه دولتی در دو مجلد منتشر شد.
جلد اول روزنامه دولت علیه ایران توسط آقای كیانفر با تهیه مقدمه كافی گردآوری و به چاپ رسید. با توجه به علاقه و تمایل اینجانب در گردآوری جلد دوم روزنامه دولت علیه ایران با جناب آقای كیانفر همكاری كردم كه به اتفاق جلد دوم روزنامه دولت علیه ایران را گردآوری و منتشر كردیم.
انتشار این نشریه‌ها در كتابخانه ملی انجام شد یا موسسه‌های دیگری هم درگیر كار بودند؟
چون كتابخانه ملی ایران تازه استقلال یافته و از بودجه كمی برخوردار بود بنابراین نیازمند مشاركت دیگر سازمان‌ها بودیم. از این‌رو روزنامه وقایع‌اتفاقیه در چهار مجلد با مقدمه مرحوم دكتر محمداسماعیل رضوانی محصول همكاری و حمایت وزارت فرهنگ و ارشاد به همت آقای كیانفر و همكاری من گردآوری و منتشر شد و روزنامه تربیت با مشاركت وزارت آموزش و پرورش و روزنامه انجمن تبریز با همكاری استانداری تبریز و...
پس از انتصاب آقای خاتمی به‌عنوان ریاست كتابخانه ملی این كار را چگونه پی گرفتید؟
بعد از استعفای آقای دكتر رجبی از سمت ریاست كتابخانه ملی ایران و انتصاب حجت‌الاسلام آقای سیدمحمد خاتمی به‌عنوان ریاست كتابخانه ملی ایران، آقای خاتمی برای جلوگیری از بی‌نظمی در آن شرایط و ایجاد یك محیط آرام به منظور انجام كارهای فرهنگی دستور تشكیل شورای احیا را صادر كرد تا با مشورت و اظهارنظر اعضای شورا و درنهایت تصویب خودشان نسبت به تجدید چاپ نشریات اقدام شود.
اعضای شورای احیا چه كسانی بودند؟
اعضای اولین شورای احیا متشكل بودند از آقایان دكتر عبدالحسین نوائی، دكتر محمداسماعیل رضوانی، دكتر جواد شیخ‌الاسلامی، جمشید كیانفر، سیدفرید قاسمی، محمدحسن رجبی و اینجانب.
چه نشریاتی برای چاپ در این شورا مطرح و برای چاپ آنها اقدام شد؟
این نشریات به ترتیب روزنامه ایران، تربیت، انجمن تبریز، دانش دارالفنون و شكوفه بوند. گفتنی است اینجانب به مدت دو سال از سال ۱۳۷۵ لغایت ۱۳۷۷ كتابخانه ملی را ترك كردم كه در آن مدت اعضای شورای احیا به ترتیب آقای دكتر نوائی، ناصری، كیانفر، قاسمی، آقاجری و آقای منعم بودند.
البته در سال ۱۳۷۷ با تاكید برادر عزیز و فرهنگ‌پرورم آقای منعم باز به كتابخانه ملی بازگشتم كه در این دوره گردآوری روزنامه اختر چاپ اسلامبول به اینجانب محول شد.
اختر چاپ شد؟
دوره ۲۳ ساله روزنامه اختر در ۹ مجلد گردآوری، تدوین و منتشر شد. اما به دلیل اینكه از طرف اعضای شورای احیا هیچ‌گونه همكاری‌ای با بنده نمی‌شد ارتباط با شورای احیا قطع شد.
یعنی شورای احیا منحل شد؟
در این زمان به پیشنهاد من و تایید جناب آقای سیدكاظم موسوی‌بجنوردی (رئیس كتابخانه ملی وقت) شرح وظایف شورای احیا به شورای انتشارات محول شد. اعضای شورای انتشارات متشكل بود از آقای دكتر فریبرز خسروی، دكتر كیانوش هفت‌لنگ، آقای عبدالله نجفی و من.
این شورای جدید چه نشریاتی را منتشر كرد؟
در این دوره روزنامه حبل‌المتین چاپ كلكته كه ۳۹ سال انتشار یافته در ۲۶ مجلد انتشار یافت؛ روزنامه ثریا چاپ مصر و تهران طی هفت سال در سه مجلد، روزنامه حكمت چاپ و مصر در سه مجلد، چهره‌نمای (مصر) ۶ مجلد، پرورش (مصر) یك مجلد، شمس اسلامبول در دو مجلد، مفتاح‌الظفر در یك مجلد، حدید در یك مجلد، ادب در دو مجلد، شاهنشاهی در یك مجلد، كمال در یك مجلد و ندای وطن در دو مجلد گردآوری و منتشر شد.
توضیح اینكه انتشار نشریات تا سال ۱۳۸۵ ادامه یافت؛ یادآور می‌شوم در سال ۱۳۸۴ مجددا با حكم ریاست سازمان اسناد در كتابخانه ملی ایران جناب آقای علی‌اكبر اشعری شورای ساماندهی و اطلاع‌رسانی میراث مطبوعات ایران تشكیل شد.
اعضای شورا عبارت بودند از آقایان اكبر مشعوف، كورش نوروزمرادی، و سیدفرید قاسمی، خانم‌ها آشوری، طاهره مهاجرزاده، مهشید عبدلی، ندای رسولی و باز از آقایان اینجانب عنایت‌الله رحمانی. كارنامه این شورا برگزاری هم‌اندیشی سازماندهی و اطلاع‌رسانی میراث مطبوعات در اردیبهشت ۱۳۸۵ و تصویب انتشار روزنامه‌های صبح صادق، اطلاع، فرهنگ اصفهان، ایران نو، شماره‌های اول و نمونه ایران (۱۳۳۵ ه.ق) است.
باید توضیح بدهیم كه روزنامه صبح صادق در دو مجلد، اطلاع در چهار مجلد، فرهنگ اصفهان در چهار مجلد و ایران‌نو در سه مجلد انتشار یافتند. همچنین طی تلاش خود موفق شدم شماره‌های اول ۳۱۸ عنوان نشریه و نیز ۱۸۶ عنوان از نشریات نمونه را گردآوری كنم كه به غیر از شماره‌های اول و نمونه الباقی بازچاپ شد. همچنین در ادامه فعالیت شورای انتشارات روزنامه ایران به مدت ۱۰ سال نیز گردآوری و در DVD با شماره اول و نمونه‌ها در قالب یك CD با تنظیم صورت مجلس به سازمان اسناد و كتابخانه ملی ایران تحویل شد. این بود شرح ماجرا و چگونگی گردآوری بازچاپ روزنامه‌های قدیمی دوره قاجار كه امروز در كتابخانه‌های مهم در اختیار دوستداران مطبوعات ایران قرار دارد.
چه زمانی بازنشسته شدید؟
زمان بازنشستگی من در تاریخ ۱/۴/۱۳۸۷ بود.
اكنون مشغول تحقیق روی چه مواردی هستید؟
تاكنون حدودا ۶۰۰ عنوان روزنامه عصر قاجار شناسایی‌شده در سطح كشور را با كمك دیگر استادان و پژوهشگران جمع‌آوری كرده‌ام كه امیدواریم در قالب CD یا DVD در اختیار كتابخانه‌های بزرگ كشور قرار گیرد. همچنین فهرست یا راهنمای مطبوعات كشور براساس تولد روزنامه‌ها در دست اقدام است.
گویا كار اصلی شما در حال حاضر راهنمای مطبوعات است. الگویی را كه برای تدوین آن گذاشته‌اید مبتنی بر كدامیك از فهرست‌های نوشته‌شده قبلی است؟
این یك كار پژوهش جمعی و مشترك با دیگران است كه در حال اتمام است و مبنای كار در این پروژه كتاب ارزشمند مرحوم سیدمحمد صدرهاشمی به نام «تاریخ جراید و مجلات ایران» است كه نواقص و كاستی‌های آ‌ن اصلاح می‌شود و موارد تازه‌یافته بدان افزوده می‌شود.
آیا به تنهایی مشغول هستید یا پژوهشگران دیگری نیز با شما همكاری دارند؟
نه، همچنانكه در پاسخ سوال قبلی گفته شد كار مشترك است. شروع و انجام اصل كار توسط دكتر ابوالفضل شكوری صورت گرفته است. من و فرزندشان نیز در این پژوهش ایشان را كمك می‌كنیم. من به‌ویژه در بخش یافتن منابع جدید برای این كار فعالیت بیشتری دارم.
چه تعداد نشریه را در این فهرست مورد بررسی قرار داده‌اید؟
علاوه بر رفع برخی اغلاط و اشتباهات موجود در كتاب مرحوم صدرهاشمی و نیز تكمیل اطلاعات كوتاه و ناقص درمورد برخی نشریات، نشریات جدیدیافته را نیز بدان افزوده‌ایم كه تعداد آنها بیش از ۳۰۰ عنوان است.
فهرست در چه مرحله‌ای از كار قرار دارد؟
در مراحل پایانی قرار دارد.
فكر می‌كنید چه زمانی به چاپ خواهد رسید؟
تا پایان سال ۱۳۹۰ ان‌شاءالله از چاپ خارج خواهد شد.