«سحوری خوانی»؛ آیینی برای شناخت ذات احدیت و تحکیم رابطه با معبود

1398/2/24 ۱۴:۱۸

«سحوری خوانی» به عنوان یکی از مهمترین آیین‌های نمایشی مسلمانان روزه دار همچون آیینه ای بازتاب دهنده تلاش پیروان این دین الهی در مسیر شناخت ذات احدیت و تحکیم روابط‌ شان با معبود به شمار می رود.

امین خرمی: «سحوری خوانی» به عنوان یکی از مهمترین آیین‌های نمایشی مسلمانان روزه دار همچون آیینه ای بازتاب دهنده تلاش پیروان این دین الهی در مسیر شناخت ذات احدیت و تحکیم روابط‌ شان با معبود به شمار می رود.

رفتارشناسان خاستگاه آیین را از بدو خلقت انسان و عجین شده با تمام تمدن ها از کهن ترین تا متاخرترین، در طول تاریخ دانسته اند، آیین را می توان مهره نخ تسبیحی خواند که ارتباط میان بشر امروزی با نیاکان و پیشینیان خود در هزاره های دور توسط آن شکل گرفته است.

در حقیقت باورمندی انسان ها به رفتارها و آنچه که هویت فردی و جمعی آنها را در طول تاریخ می سازد، بر مبنایی تعریف می‌شود که امروز آنرا آیین می نامند. رفتارهای جمعی انسان ها از ستایش خداوند گرفته تا کرنش و احترام به طبیعت و غیره همه بر حول محوری به نام آیین شکل می گیرد که گستره ای جهان شمول دارد.

کشورمان ایران نیز به عنوان یکی از پنج کشور صاحب تمدن و پیشینه عظیم فرهنگی در کنار بهره مندی از تنوع جغرافیایی و همراهی اقوام مختلف، مملو از آیین ها و خرده روایت های آیینی - نمایشی است که بخش مهمی از آنها پیرامون مذهب، دین و در نهایت ستایش پروردگار رقم خورده است.

با بررسی رفتارهای آیینی ایرانیان می توان کلیدواژه‌های ثابت و در عین حال جهانشمولی چون نوع دوستی، تاکید بر صلح طلبی، رعایت حقوق و احترام بزرگان و یا طایفه، ستایش زمین به عنوان مادر بخشنده و پرستش پروردگار به عنوان خالق مطلق هر آنچه که در آسمان و زمین است، را مشاهده کرد.

در حقیقت این مفاهیم بازتاب دهنده متجلی ترین مفاهیم دینی است که در تمام آیین ها از آیین مهر با سابقه ای بیش از شش هزار سال در جغرافیای ایران تا آیین های پسین تر تجلی می یابد.

** تنیدگی ماه صیام با آیین های مردمی

مرور و مداقه بر رفتار آیینی ایرانیان با گستره تمدنی شان، نشان‌دهنده ارادت آنها حق تعالی است، ماه صیام (رمضان) نیز به عنوان یکی از ماه های مهم مسلمانان با مفاهیم بنیادین در مسیر ادای حق بندگی مخلوق نسبت به خالق خود، تنیدگی فراوانی با رفتارهای آیین مند ایرانیان مسلمان دارد.

در حقیقت ماه صیام که از آن به عنوان ماه میهمانی خدا نیز یاد می شود بزرگ ترین بستر رفتارهای آیینی ایرانیان را جهت ادای بندگی به خالق به همراه دارد؛ جایی که مردمان روزه دار در کنار لب فروبستن بر اطعمه و اشربه، برای تجلی برترین رفتارهای انسانی تمرین می کنند.

مواردی از ستایش تا تذهیب نفس؛ از پرهیز از گناه تا رعایت حقوق مردم؛ از تکریم خانواده و بزرگان قوم و طایفه و ایل تا ادای حق بندگی و کرنش در برابر خالق بازتاب دهنده این تصویر است که همه مسلمانان پای سفره ای ثابت نشسته اند که خوان‌گستر آن خداوند به عنوان ذات حق تعالی و خالق انسان و جماد و نبات است.

** تجلی معرفت انسانی و تذهیب نفس در سحوری خوانی

همسو با رفتارهای آیینی در ماه مبارک رمضان، ما را بر این سبیل استوار می‌کند که مهمترین و در عین حال جذاب ترین رفتار های آیینی در مراسم و شعائر ماه مبارک رمضان به هنگام سحر و آغاز روزه داری مسلمانان خود را نشان می دهد.

در سده‌های گذشته که مفهومی به عنوان ساعت برای اعلان و بیدارباش مسلمانان روزه دار جهت برگزاری ضیافت های سحر و اعمال آغاز مناسک روزه داری مانند خوراک سحر و آماده شدن جهت اقامه نماز صبح وجود نداشت؛ افرادی در روستا، قریه و دهکده وجود داشتند که وظیفه اعلام و نزدیک شدن به ساعات سحر را برعهده داشتند. افرادی که در تاریخ آیین های نمایشی ماه صیام از آنها به عنوان «سحری خوان ها» یا «سحوری خوانان» یاد می‌شود که آنها برپاکننده و مجریان آیین «سحوری خوانی» بودند.

نمایشگران آیین «سحوری خوانی» افرادی مومن، محترم و از معتمدان روستاها و قریه ها بودند که ساعتی قبل از اذان صبح بر بام خانه‌ها می‌رفتند و یا در کوی و برزن شروع به حرکت می کردند و با بهره مندی از صدای خوش علاوه بر بیدار کردن مردم جهت آماده شدن برای برگزاری مراسم سحری، با نیایش ها، ستایش ها، ذکرها و صلوات فرستادن بر رسول خدا، صاحبخانه و افراد آن خانه را بیدار می کردند.

راویان این آیین در تمام مناطق کشورمان از شمال گرفته تا منطقه فلات مرکزی و زاگرس نشینان و همچنین در جنوب در کنار بهره‌مندی از صدای خوش، سازهای مختص آن نواحی را نیز با خود به همراه داشتند از نقاره در شمال و شمال شرقی گرفته تا سرنا و کرنا میان زاگرس نشینان و استفاده کردن از دمام در جنوب کشور.

رسالت «سحوری خوانان» علاوه بر بیدارکردن مردمان برای آغاز مراسم سحر و فراهم کردن خوان سحری آن بود که مردم را در نخستین ساعات بامدادی به دعا و نیایش دعوت کنند؛ تا پیش از برقراری و اقامه نماز صبح روزه داران هر یک خانه های خود را معطر به ذکرها، ادعیه و نیایش های فردی کنند و بعد از خوردن سحری نیز تمامی افراد قریه و روستا در مسجد جمع شده و نماز صبح را اقامه کنند.

رسالت دیگر سحری خوانان این تذکار به مسلمانان روزه دار برای شناختن هرچه بیشتر ذات احدیت و تحکیم رابطه مردمان مسلمان با ستایش خالق مطلق است. آنگونه که هوشنگ جاوید پژوهشگر آیین های اقوام ایران در کتاب «آیین های ماه رمضان» نوشته است که «سحوری خوانی» به شکل یک هنر، ساخت و پیشینه ای طولانی، جدی و قابل تامل دارد.

هر چند این آیین در طول تاریخ با تحولات و تغییرات فراوانی روبرو بوده است اما زهی سعادت که این آیین عظیم در همراهی مسلمانان روزه دار ایرانی در ماه صیام تا به امروز نیز برقرار است.

جاوید درباره رسالت سحوری خوانان اینگونه نوشته است که: «بخش پراهمیت از بهره‌های سحوری‌خوانی، شناساندن ذات احدیت برای دیگران است، یعنی گونه‌ای بیان برداشت اندیشه خود از خدا برای شنوندگان. به همین دلیل کار نیایشگر - سحوری خوان - برای ارائه مفاهیم دشوار می‌شود، زیرا بیان ساده و راحت، مخاطب را به سویی می‌کشاند تا با بیان بی‌پرده دردها و رنج‌های درونی‌اش به آرامش روانی دست یابد.

در رفتار مشترک آیینی مانند ذکر و دعا و مناجات است که تعصبات قومی، نژادی و منطقه‌ای کنار گذاشته می‌شود و آنچه مدنظر است خدا، ایمان و یقین افراد و مخاطب است. همین قدرت موجب شده تا نگاه ژرف‌تری از سوی ایرانیان قدیم به این آیین شده و نمی توان ساده‌انگارانه از کنار آن گذر کرد.»

منبع: ایرنا