ایران و جنگ جهانی اول

1397/9/25 ۱۲:۵۱

دکتر مجید تفرشی- هومن زال پور

با اینکه دولت ایران در آغاز جنگ جهانی اول بی‌طرفی خود را رسماً اعلان کرد، نیروهای نظامی دول متخاصم که شامل متفقین (بریتانیا، روسیه، فرانسه، ایالات متحده امریکا، صربستان و غیره) و دولت‌های مرکزی (آلمان، اتریش،مجارستان، عثمانی، بلغارستان) بودند، وارد ایران شدند و به نبرد در خاک ایران پرداختند. پس از آغاز جنگ در پایان ماه ژوئیه سال 1914 میلادی، کابینه میرزا حسن خان مستوفی الممالک بی‌طرفی ایران را اعلان کرد. اما حدود 5 ماه پس از این اعلان، بی‌طرفی ایران نقض شد و تبریز توسط نیروهای ترک و کُرد اشغال شد و اتباع دولت روس‌ به ناچار تبریز و اردبیل را تخلیه کردند. در طهران نیز اوضاع به نفع دولت‌های مرکزی بود؛ دولت و مجلس در دست دموکرات‌ها بود که طرفدار آلمان‌ها بودند و نیروهای ژاندارمری دولتی که تحت فرماندهی افسران سوئدی قرار داشتند، نیز از آلمانی‌ها حمایت می‌کردند؛ در جنوب نیز آلمانی‌ها همراه با نیروهای محلی شروع به فعالیت علیه نیروهای بریتانیایی کردند که منجر به اشغال نظامی بوشهر توسط بریتانیا شد. در ایران، شرایط تا ماه‌های پایانی سال 1915 به نفع دولت‌های مرکزی بود، تا اینکه نیروهای کمکی روسیه از مسیر انزلی به ایران اعزام و در قزوین متمرکز شدند. نیروهای روس به فرماندهی ژنرال نیکلای باراتف قصد داشتند که با عزیمت به سمت طهران شرایط را در پایتخت به نفع خود تغییر دهند. پس از اعزام نیروهای روس، آلمانی‌ها مرکز فرماندهی نیروهای خود را به اصفهان تغییر دادند و دموکرات‌ها و فرماندهی ژاندارمری، احمدشاه جوان را ترغیب به تغییر پایتخت به اصفهان و ترک طهران کردند، اما محمدولی خان تنکابنی (سپهدار اعظم) ژنرال باراتف را از عزیمت به طهران منصرف کرد و سفرای روس و انگلیس هم تضمین کردند که نیروهای روس از کرج بیشتر پیشروی نکنند. نیروهای روس تحت فرمان ژنرال باراتف به نبرد با نیروهای ملی و قشون عثمانی در خاک ایران پرداختند و نیروهای عثمانی را عقب راندند. دولت‌های روس و انگلیس براساس توافقی که پیش‌تر میان خودشان حاصل شده بود، دولت ایران را تحت فشار قرار دادند تا افزایش نیروهای تحت فرمانشان را در مناطق شمال و جنوب ایران بپذیرد. رئیس الوزرای وقت (محمدولی خان تنکابنی) این توافق را پذیرفت، اما نوشت که بواسطه فورس ماژور آن را امضا می‌کند و آن را منوط به تصویب مجلس کرد. بدین ترتیب کابینه بعدی که کابینه میرزا حسن خان وثوق الدوله بود این توافق را نپذیرفت. اما روس و انگلیس به کار خود ادامه دادند؛ روس‌ها قوای قزاق را که از بدو تأسیس تحت فرماندهی و آموزش مستشاران روس بود، توسعه دادند و انگلیسی‌ها در جنوب ایران پلیس جنوب (S.P.R) را تأسیس کردند.

در اوایل تابستان 1916، ترک‌ها در اثر حملات روس ها به جبهه بین النهرین عقب نشینی کردند، اما در ماه آگوست روس‌ها مورد هجوم نیروهای ویژه عثمانی قرار گرفته و ناچار به عقب نشینی از خانقین در بین النهرین تا آوج در راه همدان - قزوین شدند. بتدریج وضعیت به نفع قوای متفقین تثبیت شد، اما خطر نیروهای عثمانی زمانی از بین رفت که بریتانیا در مارس 1917 بغداد را تصرف کرد. مدتی بعد انقلاب روسیه به‌ وقوع پیوست که تأثیری عمیق بر روند جنگ گذاشت؛ ژنرال‌های ارتش تزاری هر کدام حکومتی موقت در بخش‌هایی از روسیه تشکیل دادند و روسیه دچار جنگ داخلی شد؛ دولت مرکزی روسیه نیروهایش را فراخواند و عملیات در شمال ایران بر عهده بریتانیایی‌ها افتاد که نزدیکترین یگان‌های آنها در بین النهرین بودند. با خروج و اضمحلال نیروهای روس، دولت انگلیس نیروهایی را در بخش‌های ایران تأسیس یا تقویت کرد که بتواند اوضاع را تحت کنترل داشته باشد؛ قوایی از طایفه جیلو در شمال غربی ایران تشکیل شد که در برابر قشون عثمانی مقاومت می‌کردند؛ قوایی داوطلب از روس‌های سفید (تزاری) مأمور حفظ خط ارتباطی میان نیروهای بریتانیا با دولت موقت ژنرال دنیکین در قفقاز بودند؛ نیروهایی از قشون هند بریتانیا برای پشتیبانی از پلیس جنوب در فارس مستقر شدند که به زد و خورد با نیروهای صولت‌الدوله قشقایی و سایر نیروهای محلی می‌پرداختند.

با خروج نیروهای روس از شرق ایران، بریتانیا نیروی جدیدی را در خراسان و سیستان به بهانه جلوگیری از ورود آلمانی‌ها به افغانستان ایجاد کرد. قوای ژنرال دانسترویل انگلیسی موسوم به دانسترفورس نیز مأمور عزیمت به سوی قفقاز برای کمک به حکومت موقت روس‌های سفید در قفقاز از راه ایران بود که در گیلان با جنبش جنگل روبه‌رو شد و در مسیرش متوقف شد. نیروهای بریتانیا بخشی از شمال ایران را اشغال کردند و نیروهای عثمانی نیز که بار دیگر وارد آذربایجان شده بودند، با آنها درگیر شدند تا اینکه در نهایت جنگ جهانی اول در نوامبر 1918 رسماً پایان یافت و نیروهای عثمانی ایران را ترک کردند.

منبع: روزنامه ایران

نظر دهید