آذربایجان به مثابه هدفی برای کمونیست‌ها

1397/9/24 ۰۸:۰۹

تشکیل فرقه دموکرات در شرایطی صورت گرفت که حزب توده نیز در استان آذربایجان شعبه‌هایی داشت ولی رهبران حزب توده در جریان تشکیل فرقه دموکرات قرار نگرفتند. فرقه دموکرات، حزب توده را غیر انقلابی می‌دانستند و معتقد بودند حزب توده بنا به مرامنامه خود حزبی است پارلمانتاریستی، حال آنکه فرقه دموکرات آذربایجان وظیفه انجام انقلاب ملی دموکراتیک را برعهده دارد.

صمد شفیعی مقدم: تشکیل فرقه دموکرات در شرایطی صورت گرفت که حزب توده نیز در استان آذربایجان شعبه‌هایی داشت ولی رهبران حزب توده در جریان تشکیل فرقه دموکرات قرار نگرفتند. فرقه دموکرات، حزب توده را غیر انقلابی می‌دانستند و معتقد بودند حزب توده بنا به مرامنامه خود حزبی است پارلمانتاریستی، حال آنکه فرقه دموکرات آذربایجان وظیفه انجام انقلاب ملی دموکراتیک را برعهده دارد. این مطلب نشان دهنده اختلافات در میان کمونیست های ایرانی در مورد نحوه گزینش تاکتیک‌های مناسب برای نیل به انقلاب کمونیستی بود. (1)

پس از تشکیل حزب دموکرات کمیته ایالتی حزب توده در آذربایجان بدون اطلاع کمیته مرکزی حزب رسماً به حزب دموکرات پیوست.(2) کمیته مرکزی حزب توده نیز این انحلال و پیوستن به حزب دموکرات را مورد تقبیح شدید قرار داد.(3) اما این روند دیری نپایید و با اشاره شوروی فراکسیون حزب توده در مجلس چهاردهم حمایت از فرقه دموکرات را در دستور کار قرار داد. رضا رادمنش دبیرکل حزب توده و سخنگوی فراکسیون حزب در مجلس با اعتراف ضمنی به وابستگی فرقه دموکرات به شوروی و حمایت شوروی از آن، به انقلاب امریکا و انقلاب مشروطه و یاری جستن آنها از فرانسه و انگلستان اشاره می‌کند (4) و عبدالصمد کامبخش یکی دیگر از نمایندگان حزب در مجلس شورای ملی صریحاً در نطق خود اعلام کرد تا هنگامی که نسبت به یک همسایه ایران (شوروی) تبعیض وجود دارد، نیروهای اشغال‌کننده (شوروی) ایران را ترک نخواهند کرد.(5)

در هنگام شدت گرفتن بحران روابط ایران و شوروی در مورد مسأله آذربایجان و خروج نیروهای شوروی، حسن تقی‌زاده نماینده ایران شکایت دولت ایران را در دی ماه 1324 در شورای امنیت مطرح کرد. در این دوران، شوروی بر فعالیت‌های خود برای روی کار آوردن یک کابینه موافق با سیاست های خود در ایران افزود. احمد قوام با اکثریت ضعیفی به نخست‌وزیری رسید. او در مقابل دربار و عوامل انگلیس قرار داشت و دولت شوروی تصور می‌کرد، می‌تواند با استفاده از به قدرت رسیدن او مسأله نفت شمال را به نحو مطلوب حل نماید. نمایندگان حزب توده نیز به وی رأی اعتماد دادند. حزب، قوام را مصمم به اصلاحات اساسی دموکراتیک معرفی می‌کرد و این حمایت ها تنها به این دلیل بود که قوام نسبت به خواسته‌های شوروی روی خوش نشان داده بود و توانسته بود این دولت را فریب بدهد.(6)

قوام بی‌درنگ مذاکرات مستقیم با دولت شوروی را برای خروج نیروهایش از خاک ایران آغاز کرد، در این مذاکرات شوروی خواهان امتیاز نفت شمال بود و آذربایجان را یک مسأله داخلی تلقی می‌ کرد که به دولت ایران و آذربایجان مربوط است. قوام نیز ضمن تأیید اصلاحات در آذربایجان در چارچوب انجمن های ایالتی و ولایتی بحث پیرامون نفت را به خروج نیروهای شوروی از ایران موکول ساخت.(7)

اما دولت شوروی با وجود تلقی مسأله آذربایجان به‌عنوان یک امر داخلی، در مورد بازگشت نیروهای شوروی از ایران به ماده 6 قرارداد 1921 استناد می‌کرد در حالی که هیچ مداخله نظامی از خاک ایران آن کشور را مورد تهدید قرار نداده بود آن چنان که در ماده 6 قرارداد 1921 آمده بود در پی نزدیک شدن قوام با شوروی و فرقه دموکرات زمینه برای شرکت حزب توده در کابینه قوام آماده شد.(8)

با آغاز ماه عسل قوام و توده ای ها و امیدی که شوروی به حل مسأله نفت شمال در پی قرارداد قوام - سادچیکف پیدا کرده بود، در عمل فرقه دموکرات در مقابل دولت مرکزی خلع سلاح و بی‌پشتوانه شد. «مسئولان سیاسی شوروی رسماً به جعفر پیشه‌وری دستور داده بودند که نیروهای مسلح آذربایجان نباید در برابر قوای دولت مرکزی مقاومت کنند.»(9) بازیگردانی ماهرانه احمد قوام و اولتیماتوم ترومن به استالین برای خروج ارتش سرخ از ایران تیر خلاص را در مغز فرقه‌ای‌ها خالی کرد. به این ترتیب و با خروج قوای بیگانه که یکی از شروط برگزاری انتخابات مجلس بود، رقابت های انتخاباتی برای کسب کرسی‌های مجلس مشروطه آغاز شد. این انتخابات که توسط حزب توده تحریم شده بود منجر به تشکیل مجلس پانزدهم شد؛ مجلسی که قاطعانه، موافقتنامه قوام- سادچیکف را رد کرد تا دولت شوروی و حامیان داخلی‌اش از این سیاست نیز طرفی نبندند.

منابع:

1- کولایی، الهه، استالینیسم و حزب توده ایران، ص131

2- طبری، احسان، کژراهه، ص68

3- کشاورز، فریدون، روزنامه ایران ما، شماره 459، 18 آذر 1324، ص2

4- روزنامه رسمی، دوره اول، شماره 253، ص900 و901

5- روزنامه رسمی، دوره اول، شماره 215، ص707

6 -کولایی، استالینیسم و...، ص136

7- عمیدی نوری، ابوالحسن، یادداشت‌های سفر مسکو، روزنامه داد، شماره 713 و 717، ص3

8- کولایی، استالینیسم و...، ص139

9- همان، ص141

منبع: روزنامه ایران