اقبال به كاتوزیان از سر بخت نیست

1397/8/26 ۱۰:۲۱

در جامعه كتاب‌نخوان ایران كه شمارگان كتاب‌ها و نشریات و آثار چاپی بسیار ناچیز است، اقبال به آثار و نوشته‌های یك نویسنده بسیار نادر و حتی می‌توان گفت، شگفت‌انگیز است؛ به ویژه اگر این نویسنده، اهل باج دادن به مخاطب نباشد و به هیچ عنوان حاضر نشود به سبك و سیاقی بازاری و عامه‌پسند بنویسد و در نوشتار و گفتار، معیارها و شاخص‌های علمی را رعایت كند

محسن آزموده: در جامعه كتاب‌نخوان ایران كه شمارگان كتاب‌ها و نشریات و آثار چاپی بسیار ناچیز است، اقبال به آثار و نوشته‌های یك نویسنده بسیار نادر و حتی می‌توان گفت، شگفت‌انگیز است؛ به ویژه اگر این نویسنده، اهل باج دادن به مخاطب نباشد و به هیچ عنوان حاضر نشود به سبك و سیاقی بازاری و عامه‌پسند بنویسد و در نوشتار و گفتار، معیارها و شاخص‌های علمی را رعایت كند. ماجرا وقتی عجیب‌تر می‌شود كه نویسنده داستان ما، نه درباره مسائلی روزمره بلكه پیرامون مباحثی گاه تخصصی مثل تاریخ و اقتصاد و سیاست و فرهنگ می‌نویسد و در پژوهش‌های تاریخی‌اش به جای تكرار مكررات آنچه دیگران گفته‌اند، سخن نو می‌گوید. دكتر محمد علی همایون كاتوزیان، اما این بخت و اقبال را داشته كه آثارش با استقبال گسترده جامعه ایرانی مواجه شده است. نكته بسیار جالب توجه در مورد او آن است كه نه فقط معدود كتاب‌خوان‌های ایرانی، آثارش را می‌خرند و می‌خوانند و به یكدیگر توصیه می‌كنند و هدیه می‌دهند، بلكه كسانی هم كه به هر دلیل دوست دارند اظهار فضل كنند، دانسته یا نادانسته، بجا یا نابجا و درست یا غلط، از برخی از مهم‌ترین و رایج‎ترین تعابیرش مثل «جامعه كلنگی»، «جامعه كوتاه‌مدت»، «چرخه استبداد و آشوب» و... استفاده می‌كنند. البته دكتر كاتوزیان نه فقط نزد ایرانیان، بلكه در میان همه ایران‌دوستان، ایران‎پژوهان و محققان و عالمانی كه به هر دلیل می‌خواهند درباره ایران، تاریخ و فرهنگ و سیاست آن تحقیق كنند، نامی آشناست. كمتر كتاب یا مقاله‌ معتبری درباره تاریخ معاصر ایران می‌توان یافت كه در آن به آثار كاتوزیان ارجاع نداده باشد. غیرفارسی‌زبانان البته او را بیشتر به عنوان «هما» كاتوزیان می‌شناسند و بسیاری از فارسی‌زبانان نیز تصور می‌كنند كه اسم او «همایون» است. اما اقبال مذكور به آثار و اندیشه‌های این استاد برجسته دانشگاه آكسفورد، بی‌دلیل نیست و برای آن می‌توان عوامل بسیاری را برشمرد. تا جایی كه به جامعه ایران بر‌می‌گردد، علل این توجه را باید در دلایلی چون روش‌مندی، اصالت، صراحت، رعایت اصول علمی، روانی و روشن بودن ادعاها بازجست. دكتر كاتوزیان، از معدود پژوهشگران ایرانی است كه هوشمندانه و با نگاهی دانشگاهی و در عین حال خواندنی، به بحرانی‌ترین برهه‌های تاریخ معاصر ایران مثل مشروطه، برآمدن پهلوی، نهضت ملی كردن صنعت نفت و انقلاب 57 پرداخته و در هر مورد تلاش كرده، رویكردی بی‎طرفانه و مستند اتخاذ كند. این بی‌طرفی البته به هیچ عنوان به این معنا نیست كه كاتوزیان موضعی مشخص نسبت به تحولات سیاسی و اقتصادی ایران ندارد. مخاطبان او در همراهی‌اش با جنبش مشروطه، دفاعش از محمد مصدق، علاقه‌اش به صادق هدایت، عشقش به سعدی و همدلی‌اش با خلیل ملكی شك ندارند. منتها دفاعیات كاتوزیان از این جریان‌ها و آدم‌ها كاملا مستدل و روش‌مند و به دور از حب و بغض است. به عبارت دیگر، كاتوزیان درباره هر یك از این چهره‌ها یا جریان‌ها، پژوهش‌های مفصل و دقیقی ارایه كرده است، آثاری كه هر‌یك در نوع خود، معیار و همچنان خواندنی هستند. نكته مهم در این آثار، نگاه روش‌مند و نظری اوست. دكتر كاتوزیان، در آثار متعدد و وسیعش، یك نظریه مشخص و روشن دارد كه- خواه با آن موافق باشیم یا خیر- در همه آنها حضور دارد و سعی كرده با شواهد تاریخی، آن را مستند كند.

اما آنچه سبب شده غیرفارسی‌زبانان چنین به كاتوزیان علاقه‌مند باشند، بی‌شك به تعدد و تنوع آثار او به زبان انگلیسی روشن و فصیح باز‌می‌گردد. دكتر كاتوزیان، نویسنده آثاری عمومی و معیار چون «ایرانیان» است كه هر فرد ناآشنا به ایرانی می‌تواند با مراجعه به آن، دیدگاهی روشن و بی‎‏طرفانه و به دور از كلیشه‌های رایج شرق‌شناختی، از تاریخ و فرهنگ ایران به دست آورد. ارتباط مثمر‌ثمر و مثبت كاتوزیان با مطبوعات و رسانه‌ها و حضورش در فضای عمومی ایران با وجود دوری از كشور، دیگر خصلت پسندیده اوست.در كنار همه این ویژگی‌ها باید به روحیه آموزگاری كاتوزیان اشاره كرد.امروز شمار زیادی از پژوهشگران برجسته تاریخ ایران، مستقیم یا غیرمستقیم از محضر و اندیشه‌های كاتوزیان بهره برده‌اند. با در نظر داشتن جمیع این خصائل و فضائل، می‌توان با قطعیت گفت كه اقبال گسترده به او تا سر حد رواج اصطلاحاتش در زبان روزمره، به هیچ عنوان از سر بخت و اقبال نیست. 26 آبان، این پژوهشگر برجسته اقتصاد و تاریخ ایران، هفتاد و شش ساله می‌شود. امیدواریم ایام عمر او مستدام باشد و ما كماكان از آثار و پژوهش‌های جدید این پژوهشگر پركار و خستگی‌ناپذیر بهره‌مند شویم.

منبع: روزنامه اعتماد