روزگار تلخ معبد کَنگاور

1397/8/20 ۱۰:۰۸

یادگار ساسانیان در شهر کنگاور کرمانشاه روزگار اندوه باری را پشت سر می گذارد. مدیریت ناکارآمد و نداشتن برنامه‌ای ساختارمند و فراهم شده و نبود پایش پیوسته آثار تاریخی، شریطی را فراهم كرده که میراث ساسانیان در وضعیت بدی قرار گیرد. پایه ستون‌ها، نیم‌ستون‌ها و آثار سنگی این محوطه بسیار ارزشمند در زیر باد و باران، برف و دیگر عوامل طبیعی با مرگ دست و پنجه نرم می‌کنند.

یادگار ساسانیان در كرمانشاه جان می‌دهد

سیاوش آریا: یادگار ساسانیان در شهر کنگاور کرمانشاه روزگار اندوه باری را پشت سر می گذارد. مدیریت ناکارآمد و نداشتن برنامه‌ای ساختارمند و فراهم شده و نبود پایش پیوسته آثار تاریخی، شریطی را فراهم كرده که میراث ساسانیان در وضعیت بدی قرار گیرد. پایه ستون‌ها، نیم‌ستون‌ها و آثار سنگی این محوطه بسیار ارزشمند در زیر باد و باران، برف و دیگر عوامل طبیعی با مرگ دست و پنجه نرم می‌کنند. عوامل بیولوژیکی (گُل سنگ ها) مانند خوره به جان سنگ‌های تاریخی و ارزشمند این محوطه بزرگ و باشکوه افتاده که پوسیدگی بیش از پیش سنگ ها را به دنبال دارد. پایه ستون‌ها و نیم‌ستون‌ها و دیگر آثار سنگی این مجموعه ارزشمند با چیدمان بسیار بدی بر روی هم انباشته و تلنبار شده و هرکدام درگوشه ای و رو به سویی رها شده‌اند. کمبود نیروی کار و راهنمای گردشگری و رشد گردشگران، انگیزه‌ای شده تا مردم روی آثار سنگی راه رفته و بنشینند و با دست زدن بر آن ها ویرانی و پوسیدگی سنگ ها را شتاب بیشتری بخشند (دست چربی‌هایی تراوش می‌کند که از مواد شیمیایی تشکیل شده و برخورد آن با آثار سنگی آرام آرام عامل پوسیدگی آن ها را به دنبال خواهد داشت). وجود جانورانی مانند سگ و گربه در لابلای سنگ های تاریخی و به جا ماندن سرگین (مدفوع) و ادرار آن‌ها نیز، مایه پوسیدگی و از میان رفتن سنگ ها شده و از دیگر دشواری‌های این یادمان تاریخی به شمار می‌آید. ولی شاید بدترین دشواری که مایه ویرانی این آثار سنگی ارزشمند شده، عوامل انسانی و یادگاری نویسی ها باشد که چهره زشت و زننده‌ای را بر جای گذاشته و دل هر دوست‌دار تاریخ و میراث فرهنگی را به درد می آورد.

ساخت سازه، بلای جان كاخ

ساخت و تکمیل سازه ای ناهمگون در عرصه و بخش ورودی کاخ ساسانی کنگاور که ناسازگار با قانون و ضوابط میراث فرهنگی بوده و به تازگی صورت گرفته است یکی دیگر از چالش‌های پیش روی این یادمان ملی است که گویا بناست به محل خدمات رفاهی تبدیل شود. بر پایه منشورهای حفاظتی فراملی (بین المللی) و قانون‌های میراث فرهنگی هرگونه ساخت و سازی در عرصه و حریم یادمان های تاریخی و فرهنگی ممنوع است و برپایی و ساخت هر سازه‌ای باید متناسب با روح و وضعیت همان اثر و پس از تصویب شورای فنی سازمان میراث فرهنگی باشد و از مصالح همگون و همخوان با بنا استفاده شود. اما ساخت این سازه هیچ گونه هم‌خوانی با اثر نداشته و ندارد و روشن نیست که چرا سازمان میراث فرهنگی این طرح را مصوب کرده و یا چرا تا کنون واکنشی نشان نداده است.

بریدن درختان!

بریدن و ریشه کن کردن درختان در عرصه و بخش ورودی بنا در سمت راست محوطه کاخ کنگاور، یکی از موضوع‌های ابهام برانگیز بود که جای شگفتی و پرسش فراوان دارد و روشن نیست که مدیران و سرپرستان پایگاه میراث فرهنگی کنگاور به چه بهانه و انگیزه هایی دست به این کار نادرست و نسنجیده زده‌اند که چشم انداز زیبای این محوطه را از میان برده و برای همیشه نابود کردند. سازمان میراث فرهنگی تنها مجاز به بریدن درختان تازه کاشت در برخی از محوطه های تاریخی ویژه با جایگاهی خاص بوده که به آثار تاریخی آن آسیب می رساند. با این همه، روشن نیست که پایگاه میراث فرهنگی چرا دست به چنین اقدامی زده است و مایه رنجش و شگفتی کنشگران میراث فرهنگی شده است.

سنگفرش کردن میراث تاریخی!

یکی از چالش هایی که به تازگی و از سال گذشته گریبانگیر محوطه باستانی کنگاور شده و نمایانگر آشفتگی مدیریت در این مجموعه است، ساخت مسیر بازدید برای گردشگران روی عرصه این یادمان ملی است که جای شگفتی فراوان دارد و بخش‌هایی از محوطه باستانی را به عنوان مسیر گردشگری، سنگفرش کرده و به لایه های باستان شناسانه محوطه تاریخی آن آسیب رسانده اند. همچنین این کار خلاف قانون های میراث فرهنگی و منشورهای حفاظتی فراملی مرمت آثار تاریخی است. از سویی،کنشگران میراث فرهنگی می گویند : تغییرات بی شمار مدیریتی در پایگاه میراث فرهنگی کنگاور و سازمان میراث فرهنگی شهرکنگاور از آفت‌هایی است که باعث آشفتگی درمدیریت و ناکارآمدی آنان شده است و وضعیت کاخ باستانی کنگاور و دیگر یادمان‌های شهر را با چالش های فراوانی رو به رو کرده است.

آفتی به‌نام نبود حریم

از دیگر دشواری‌های این محوطه تاریخی فرهنگی، نداشتن حریم مصوب از سوی سازمان میراث فرهنگی است. زیرا گسترش شهرنشینی و پیشرفت آن و نزدیکی ساختمان های اداری و مسکونی به عرصه این محوطه باستانی، افزون بر زنگ خطر برای این یادمان ملی از جهانی شدن آن نیز پیشگیری خواهد کرد. به باور کارشناسان میراث فرهنگی، تعیین حریم این یادگار ملی امری ضروری بوده و باید هر چه زودتر در اولویت کارهای سازمان میراث فرهنگی و پایگاه میراث فرهنگی کنگاور قرار گیرد.

ساخت و ساز اوقاف درمحوطه اثر باستانی!

سازمان اوقاف و امورخیریه شهرکنگاور در سال 1381خورشیدی، اقدام به ساخت شبستانی درگوشه باختری (غربی) امام‌زاده ابراهیم کرده که آن زمان میراث فرهنگی با حکم دادگاه از این عمل پیشگیری می‌کند. اما در سال 1388 اداره اوقاف بدون پروانه سازمان میراث فرهنگی، شبستان را با مصالح ناهمگون و ناهمخوان با امام‌زاده و یادمان تاریخی کنگاور برپا می‌کند و با وجودی که دادگاه حکم برچیده شدن آن را به سازمان میراث فرهنگی می دهد، ولی میراث فرهنگی به انگیزه های ناروشن و سیاسی، هیچ گونه اقدامی انجام نمی دهد! با این همه، در امرداد سال گذشته نیز باز سازمان اوقاف زمین گوشه خاوری (شرقی) امام‌زاده را سلب مالکیت (خلع ید) کرده و شبانه آغاز به کَند و کاوهای غیرمجاز و پدیداری 21 چاله در محوطه و عرصه بنای تاریخی کنگاور، بدون گرفتن پروانه و درخواست آگاهی (استعلام) از سازمان میراث فرهنگی می کند. این درحالی است که بنای تاریخی کنگاور با شماره 31 در سال 1310 به ثبت ملی رسیده است و هرگونه دخل و تصرف در آن ممنوع بوده و جرم به شمار می آید. به هر روی و در پایان سازمان میراث فرهنگی از این ساخت و سازها پیشگیری کرده و طرح نرده کشی گرادگرد امامزاده را در عرصه یادمان ملی کاخ کنگاور رد می کند.

جای خالی سمن ‌ها در کرمانشاه

به باورکارشناسان میراث فرهنگی یکی از راه‌های پاسداری و حفاظت از یادمان های تاریخی فرهنگی، افزایش سطح دانش و آگاهی مردم است. به بیان دیگر تا مردم در هر شهر و منطقه‌ای پای کار نیایند و خود از میراث گذشتگان پاسداری و نگاهبانی نکنند به هیچ روی، سازمان میراث فرهنگی نمی‌تواند در پیشبرد کارها و آرمان‌های خود سربلند و موفق باشد. تشکیل و پدیداری سمن ها (سازمان های مردم نهاد) یا همان انجمن های دوست‌دار میراث فرهنگی یکی از گزینه‌هایی است که چند سالی است در بیشتر شهرهای کشور فعال شده و به کمک سازمان میراث فرهنگی آمده است. اما درکرمانشاه انجمن میراث فرهنگی فعالی وجود ندارد و این موضوع با وجود اهمیت و داشته‌های تاریخی و فرهنگی بی‌شمار و ارزشمند استان کرمانشاه، بی‌گمان یکی از کاستی‌های مهم در زمینه‌میراث فرهنگی به‌شمار می آید. از سویی، انجمن‌های گردشگری و انجمن صنفی راهنمایان گردشگری استان و کنشگران این رشته، هنوز به یک دیدگاه و نظر واحد نرسیده و سال‌های سال است با هم اختلاف دارند و بیشتر افراد فعال درگردشگری استان به دنبال به دست آوردن جایگاه و پست و مقامی برای خود بوده تا این که به فکر توسعه گردشگری و مهم‌تر از همه، حفظ و نگهداری یادمان‌های تاریخی فرهنگی باشند. گواه این سخنان، وضعیت آشفته و نابسامان میراث تاریخی استان کرمانشاه است که بر هیچ درد آشنایی پوشیده نیست. نیاز به یادآوری است که نگارنده چندین سال است بر روی یادمان‌های تاریخی استان کرمانشاه پژوهش میدانی و بررسی انجام داده است و از نزدیک با چالش و ضعف نبود سمن فعال در زمینه میراث فرهنگی و اختلاف در میان راهنمایان و انجمن‌های گردشگری آشناست و تا زمانی که خود مردم و دردآشنایان میراث فرهنگی دلسوزانه پای کار نیایند، سازمان میراث فرهنگی به تنهایی نمی‌تواند از یادمان‌های تاریخی و فرهنگی به درستی نگاهبانی و پاسداری کند.

فرصت‌سوزی در گردشگری

یکی از مواردی که باید به آن اشاره کرد و از اهمیت فراوانی در جهت نگهداری و حفظ یادمان‌های تاریخی برخوردار است بهره‌گیری و بکارگیری راهنمایان گردشگری با دانش و باتجربه و مهم‌تر از همه دلسوز است، افرادی که باید مهر به میهن در دل‌شان موج زده و به گفته‌ای عرق میهنی داشته باشند. اما با افسوس نگارنده، بیننده راهنمایان گردشگری ناکارآمد و غیرمتخصص و حتی کم‌سال و دانش‌آموز بوده که جای بسی شگفتی دارد. راهنمایان گردشگری ای که خود نیازمند راهنمایی و کسب دانش هستند و نگارنده در چند مورد بیننده این کاستی‌ها بوده است. گواه این سخنان نیز راهنمایی بود که گروه خود را تا کنار و چسبیده به آثار تاریخی و سنگی که ضرورتی هم ندارد، برده و بازدیدکنندگان هم با خیال آسوده بر روی آثار ارزشمند تاریخی می‌نشینند! سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کنگاور می‌تواند برای جبران کمبود راهنمایان گردشگری در زمان پیک سفر فراخوان دهد و از نیروهای سازمان میراث فرهنگی و به ویژه راهنمایان گردشگری سراسر استان کرمانشاه دعوت به عمل آورد تا مجبور نباشد از هر فردی به عنوان راهنمای گردشگری آن هم در چنین محوطه تاریخی ارزشمندی بهره ببرد. به باورکارشناسان و کنشگران میراث فرهنگی، همین افراد غیرمتخصص و نا آشنا به امور میراث فرهنگی، آفت و بلای جان یادمان‌های تاریخی هستند.

کاخی ساسانی یا نیایشگاهی اشکانی؟

سال‌های سال است که بر باستان شناسان و پژوهشگران ثابت شده که بنای تاریخی کنگاور، کاخی به جا مانده از دوره ساسانیان و در پیوند با خسرودوم یا همان خسروپرویز شاهنشاه نامدارساسانی است. ولی با این همه، هنوز هم برخی از افراد و راهنمایان گردشگری و نویسندگان از این یادمان باستانی به عنوان نیایشگاهی (معبدی) اشکانی یاد می‌کنند و پا را فراتر گذاشته و این مکان را نیایشگاه آناهیتا (ایزد آب ها) می‌دانند! در همین زمینه، علی‌رضا جعفری‌زند باستان شناس با گرایش دوره تاریخی که بارها از محوطۀ تاریخی کنگاور بازدیدکرده است به «قانون» گفت : «بر پایه دیدگاه‌های کارشناسی زنده یاد دکتر مسعود آذرنوش که جزو هیات کاوش‌های باستان شناسی محوطه تاریخی کنگاور بوده‌اند، این یادمان باستانی کاخی به جا مانده از دوره ساسانی و در پیوند با پادشاهی خسروپرویز بوده که ناتمام مانده و هیچ گاه ساخت آن کامل نشده است. همچنین نوشته‌های تاریخی و اسناد نیز به ما همین را می‌گویند و جای تردیدی را باقی نمی‌گذارد». دکترجعفری زند در ادامه سخنانش افزود : «دکتر آذرنوش گواهان استوار و محکمی را برای گواه سخنان خود آورده است از جمله وجود ستون‌های پهن و کوتاه است که ما در چندین بنای تاریخی دیگر نمونه‌های آن را داریم که همگی وابسته به دوره ساسانی هستند مانند یادمانی تاریخی در شهر ری. دردوره اسلامی هم می‌توان به پایه ستون‌های مسجد دامغان اشاره کرد. همچنین نمونه های آن را در شهر بزرگ استخر در جنوب کشور داریم. از سویی، روی همه ستون ها یک کنگره نیم دایره وجود دارد که شادروان آذرنوش نگاره‌های آن را نیز به ما نشان می‌داد. این گونه طرح را حتی بر روی بشقاب دوره ساسانی که هم اینک در موزه آرمیتاژ وجود دارد، می‌توان دید. به هر روی زنده‌یاد آذرنوش همیشه با استواری و محکمی سخنان خود را بیان می‌کرد و از سوی جامعه علمی و دانشگاهی هم مورد پذیرش قرار می‌گرفت. باید دانست تراش روی ستون‌ها هم وابستگی آن‌ها را به دوره ساسانیان نشان می دهد. جالب است بدانیم که در ساخت این بنا، از بخش‌هایی از کاخ های پارسه (تخت جمشید) پیروی شده است. زیرا پلکان هایی دو سویه را در بنای تاریخی کنگاور داریم که همانندی‌های بسیاری با پلکان‌های مجموعه پارسه دارد. بی گمان خسرو پرویز بر آن بوده تا کاخ بزرگ و باشکوه و ماندگاری را بسازد. هرچندکه این کاخ نیمه تمام مانده و در نوشته‌های تاریخی هم به آن اشاره شده است. همچنین ساخت پلکان دوسویه را در دیگر بناهای ساسانی از جمله کاخ اردشیربابکان در پیروزآباد داریم. پیدا شدن چند سکه ساسانی از خسروپرویز به وسیله دکتر آذرنوش در بنای تاریخی کنگاور نیز، همگی نمایانگر ساسانی بودن این محوطه تاریخی است که جای هیچ تردید و دودلی ای (شکی) برجای نمی گذارد».این باستان شناس در پایان به روش تراش سنگ‌ها در دوره ساسانیان اشاره کرده و این موضوع را گواهی بر ساسانی بودن محوطه تاریخی کنگاور می‌داند که نمونه‌های فراوانی از آن روش تراش را می‌توان در این دوره تاریخی و در دیگر یادمان‌های ساسانی جست و جو کرد و دید».

مرمت‌های غیركارشناسی

این باستان شناس در پاسخ به این پرسش که با وضعیت بسیار بد و انباشته شدن سنگ ها و نیم ستون ها بر روی هم درکاخ کنگاور و نیاز فوری به مرمت و بهسازی آن‌ها چه کاری می توان انجام داد به «قانون» گفت : « در کل مرمت و بهسازی آثار سنگی درکشور ما بسیار کند پیش می‌رود و همگام با تجربه جهانی و کشورهای پیشگام در این زمینه، نبوده و نیست. زمانی که می خواهند در رم باستان درکشور ایتالیا که گهواره مرمت جهان امروز است بر روی یک اثر تاریخی مرمت علمی انجام دهند، فراخوانی برای همه کارشناسان مرمت جهان فرستاده و آن‌ها را به کشور خود فرا می‌خوانند و از همه مرمتگران مشاوره گرفته و از تجربه‌های گوناگون بهره برده و بهترین و علمی‌ترین روش را به کار می‌گیرند. اما درکشور ما از چنین تجربه‌هایی بهره نمی برند. باید در واقع گفت، ما مرمتگر سنگ به آن معنا درکشور نداریم و یا چنین افرادی بسیار اندک شمارند و همین اندک کارشناسان نیز، به کار گرفته نمی شوند. همچنین دانش مرمت درکشور ما پیشینه کمی دارد و هنوز در آغاز راه هستیم. از همین روی، می بینیم که وضعیت یادمان‌های تاریخی سنگی در کشور ما خوب نیست و بیشتر آثار سنگی به حال خود رها شده اند».

کاخ کنگاور، تخت جمشید دوره ساسانی

این استاد دانشگاه از کاخ کنگاور به عنوان پارسه (تخت جمشید) دوران ساسانی نام برده و گفت : «ویژگی‌های این یادمان باستانی نشان می‌دهد که همه عنصرهایی که در معماری ساسانی است در این بنا وجود دارد. اما پراکندگی سنگ‌ها و رها شدن آن‌ها مایه از میان رفتن و آسیب رسانی به این یادگار تاریخی شده است. باید دانست که سنگ‌ها و نیم ستون‌های این محوطه، قابلیت جای‌گذاری دارند و می‌توان آن‌ها را شناسایی و دوباره چینی کرد. یعنی این که ما می‌دانیم این تکه سنگ‌ها وابسته به کدام بخش از محوطه است و باید آن‌ها را بازسازی و زنده سازی (احیا) کرد. همان گونه که آگاهی داریم بر روی این تپه در دوره های گوناگون و معاصرخانه سازی انجام گرفته است و هنوز هم بخشی از این محوطه زیرخانه‌های مسکونی قرار دارد. درکل، این محوطه بسیار ارزشمند تا کنون مرمت نشده و بیشتر بهسازی و بازپیرایی‌ها درگذشته‌های دور، بر روی آن انجام گرفته است. باید هرچه زودتر و تا آثار ارزشمند کاخ کنگاور از میان نرفته است، مورد مرمت اصولی قرار گیرد».

هرگونه ساخت و ساز در عرصه، ممنوع است

وی همچنین به سنگفرش‌هایی که در سال گذشته با نام مسیر گردشگری بر روی عرصه انجام گرفته است اشاره کرد و افزود : « هرگونه دست‌اندازی و دخل و تصرف بر روی عرصه آثار تاریخی نادرست و ممنوع است. زیرا اصالت و شأن آن اثر را خدشه دارکرده و از میان می برد. در واقع، ما با انجام یک سری کارهای نسنجیده و نادرست، خواسته یا ناخواسته داریم به این گونه آثار آسیب می رسانیم».دکترجعفری زند درباره سازه تازه برپا شده در ورودی بنای تاریخی کنگاور که بر روی عرصه قرارگرفته نیز با ابراز گلایه گفت : « بر پایه ضوابط و قانون‌های میراث فرهنگی هرگونه ساخت و سازی در عرصه یادمان‌های تاریخی فرهنگی نادرست و غیرقانونی است. همچنین این سازه، هیچ هم‌خوانی با کلیت اثر ندارد و زیبنده چنین یادمان ارزشمندی نیست. اگر ما از تجربه‌های جهانی بهره برده و می‌آموختیم، بی‌گمان این سرنوشت یادگارهای تاریخی ما نمی‌بود. شما زمانی که به ورودی شهر باستانی پمپئی در ایتالیا می‌روید، خواهید دید که یک سازه کوچکی را به عنوان اتاق بلیت فروشی برپا کرده اند که بیرون از محوطۀ تاریخی است و نزدیک 300 تا 400 متر را باید پیاده روی کرد تا به این بنای تاریخی و میراث جهانی رسید و در درون شهر و پیرامون آن که همان عرصه اثر است هیچ سازه و الحاقاتی را نمی بینید و این گونه اصالت و شأن آثار خود را پاس داشته و در حفظ آن‌ها می‌کوشند. مایه بسی شگفتی است که چرا مدیران ما که این آثار را هم دیده‌اند، درس نگرفته و بدترین برخورد را با یادمان‌های ملی و ارزشمند تاریخی ما دارند. درکشور ما، هیچ ارج و احترامی به آثار تاریخی که سرمایه و پشتوانه فرهنگی یک کشور بوده، نمی گذارند».در پایان نباید خاطرۀ تلخ ربوده شدن اشیای تاریخی در موزه کنگاور را در چند سال پیش از یاد برد. اشیای تاریخی که هیچ گاه سرنوشت آن‌ها برای کنشگران میراث فرهنگی و افکار همگانی (عمومی)روشن نشد و همچنین ذهن‌ها را درگیرکرده است.

منبع: روزنامه قانون