افتتاح آرامگاه فردوسی

1397/7/21 ۰۹:۰۹

شهریور سال 1307 کار ساخت آرامگاه شاعر حماسه سرای ایران «حکیم ابوالقاسم فردوسی» ( 411- 329 هجری قمری) در طوس خراسان آغاز شد. پس از تکمیل بنا، که یکبار ساخت آن متوقف و تخریب شد، در ساعت 4 بعدازظهر روز جمعه 20 مهرماه سال ۱۳۱۳ با حضور «رضاشاه»، مستشرقین و ایران شناسان سراسر جهان، مقامات فرهنگی و ادبی، وزیران، نمایندگان مجلس، مدیران جراید، قنسول ممالک خارجه و رؤسای دوایر و ادارات دولتی گشایش یافت. روزنامه کوشش در گزارشی از این مراسم ، می نویسد:

حسن مجیدی: شهریور سال 1307 کار ساخت آرامگاه شاعر حماسه سرای ایران «حکیم ابوالقاسم فردوسی» ( 411- 329 هجری قمری) در طوس خراسان آغاز شد. پس از تکمیل بنا، که یکبار ساخت آن متوقف و تخریب شد، در ساعت 4 بعدازظهر روز جمعه 20 مهرماه سال ۱۳۱۳ با حضور «رضاشاه»، مستشرقین و ایران شناسان سراسر جهان، مقامات فرهنگی و ادبی، وزیران، نمایندگان مجلس، مدیران جراید، قنسول ممالک خارجه و رؤسای دوایر و ادارات دولتی گشایش یافت. روزنامه کوشش در گزارشی از این مراسم ، می نویسد:

 «در این مراسم اعلیحضرت همایونی پشت میز خطابه قرار گرفته و نطق ذیل را ایراد فرمودند:

بسیار مسروریم از اینکه بواسطه پیش آمد جشن هزار ساله فردوسی موفق می‌شویم که وسایل انجام یکی از آرزوهای دیرین ملی ایران را فراهم آوریم و با ایجاد این بنا، درجه قدردانی خود و حق شناسی ملت ایران را ابراز کنیم. رنجی را که فردوسی طوسی در احیای زبان و تاریخ این مملکت برده است، ملت ایران همواره منظور داشته و از اینکه حق آن مرد بدرستی ادا نشده متأسف و ملول بوده است.اگرچه افراد ایرانیان با علاقه‌ای که به مصنف شاهنامه دارند، قلوب خود را آرامگاه او ساخته‌اند، ولیکن لازم بود اقدامی به عمل آید و بنایی آراسته شود که به‌صورت ظاهر هم نماینده حق شناسی عمومی ملت باشد. به همین نظر بود که امر دادیم در احداث این یادگار تاریخی بذل مساعی به عمل آید. صاحب شاهنامه با افراشتن کاخی بلند که از باد و باران حوادث گزند نمی‌یابد نام خود را جاویدان ساخته و از این مراسم و آثار بی‌نیاز می‌باشد و لیکن قدردانی از خدمتگزاران، وظیفه اخلاقی ملت است و از ادای حق نباید فروگذار کرد. مسرت و خرسندی خاطر ما به درجه کمال رسید از اینکه مشاهده کردیم جماعتی از دانشمندان که دوستان ما و دوستان صنایع و ادبیات ما هستند، از اکناف جهان و از راه‌های دور به آرامگاه حکیم سخن پرور ما شتافته و در اظهار شادمانی و قدردانی با ما همقدم شده‌اند. با ابراز خشنودی و خرسندی از این احساسات محبت‌آمیز حضار را به اجرای مراسم افتتاح دعوت می‌کنم.

بعد از ادای این سخنان «ارباب کیخسروشاهرخ» قیچی مخصوص که در سینی سنگی گذارده شده بود را تقدیم و با قطع نوار سه رنگ، بنای باشکوه فردوسی با بازدید شاه و مدعوین رسماً افتتاح شد و پس از یادداشت در دفتر یادبود از سوی میهمانان، مراسم در ساعت 5 بعدازظهر با ترک موکب ملوکانه به پایان رسید.»

تاریخچه احداث بنای اول

به نوشته «نظامی عروضی» با مرگ فردوسی در سال411 هجری قمری، به‌دلیل پیروی وی از مذهب شیعه، از دفن جنازه فردوسی در گورستان عمومی شهر جلوگیری شد. در نتیجه پیکر او را به داخل شهر تابران طوس بازگردانده و داخل باغچه ‏ای که به وی تعلق داشت دفن کردند. در سال 1302 هجری قمری، میرزا عبدالوهاب خان شیرازی نصیرالدوله (آصف‌الدوله)، والی وقت خراسان، گور ناپیدای فردوسی را یافت و بنایی ساده بر آن ساخت. گذشت زمان بار دیگر فردوسی و گور او را از یادها برد.

مبادت فراموش گفتار من/ اگر دور مانی ز دیدار من

در سال 1301 هجری شمسی، گروهی از رجال سیاسی- فرهنگی برای ارج‌ نهادن بر مفاخر و حفظ و نگهداری، تعمیر و احیای بناهای تاریخی جمعیتی به‌ نام «انجمن آثار ملی» به ریاست «محمدعلی فروغی» و نیابت سید حسن تقی‌زاده تشکیل دادند. یکی از اولین اقدامات این انجمن ساخت بنایی برای حماسه سرای ایرانی بود. انجمن در سال 1303 از مجلس شورای ملی درخواست مساعدت کرد. در بهمن سال 1304 لایحه‌ای در مجلس به تصویب رسید که به موجب آن تمبری به‌ نام فردوسی چاپ و درآمد آن مستقیماً به ساختن آرامگاه اختصاص یابد. همزمان با این مجوز، انجمن آثار ملی با انتشار بیانیه‌ای از مردم خواست کمک‌های مالی خود را جهت ساخت بنای جدید آرامگاه فردوسی به حساب انجمن واریز کنند. در اردیبهشت سال 1305 ارباب کیخسرو شاهرخ نماینده زرتشتیان در مجلس، از سوی انجمن آثار ملی برای تعیین مکان دقیق مدفن فردوسی راهی طوس شد. او با مراجعه به متون ادبی و تاریخی و تحقیقات بسیار به جست‌و‌جوی محل پرداخت و باغی را که در آن روزگار متعلق به «میرزا محمدعلی قائم مقام التولیه» بود، پیدا کرد. با همکاری مقامات استان، سراسر باغ کاوش شد که در نهایت تخت گاهی به طول 6 متر و عرض 5 متر یافت شد و بدین ترتیب محل مدفن فردوسی مشخص شد. حاج میرزا محمدعلی باغ را که به مساحت بیست و سه هزار مترمربع بود، برای ساخت آرامگاه به شاه تقدیم کرد و او نیز آن را به انجمن آثار ملی بخشید.در 29 تیر 1306 قانونی به تصویب مجلس رسید که ماده واحده آن این بود:«مجلس شورای ملی به اداره مباشرت مجلس اجازه می‌دهد که از صرفه جویی‌های 1306 مجلس شورا مبلغ بیست هزار تومان برای ساخت مقبره فردوسی اختصاص دهد تا علاوه بر وجوه اعانه که توسط انجمن آثار ملی برای همین منظور جمع‌آوری شده است با نظارت اداره مباشرت مجلس صرف شود.»

 با این مبلغ و سایر مبالغ جمع‌آوری شده توسط انجمن که حدود 60 هزار تومان بود، کار ساخت آرامگاه و محوطه آن در سال ۱۳۰۷ در مساحتی حدود سی هزار متر در شهر طوس در بیست کیلومتری شهر مشهد آغاز شد.  نقشه بنا به «آندره گدار» معمار و باستان شناس فرانسوی سپرده شد پس از مدتی اختلاف نظر و مخالفت محمد علی فروغی به نقشه سقف هرمی گدار، که به شکل اهرام مصر طراحی شده بود و تخریب آنچه ساخته شده، مهندس «کریم طاهرزاده بهزاد» مهندس و معمار ایرانی نقشه خود را براساس سبک ایرانی هخامنشی به انجمن ارائه کرد که در ۲۸ مهر ۱۳۱۲ به تصویب رسید. معماری و ساخت ساختمان نیز به «حسین لرزاده» یکی از معماران برجسته آن دوران واگذار شد. همچنین «حسین حجار باشی زنجانی»، سنگ تراشی سنگ‌های بنا و قبر را برعهده گرفت و با همراهی بهترین حجاران، تصاویر و اشعاری از شاهنامه را بر دیوارهای بنا حک کردند؛ سرانجام بنای آرامگاه در مساحت 945 متر و همزمان با جشن «هزاره فردوسی» در سال ۱۳۱۳ به اتمام رسید.جشن هزاره، با حضور دهها خاورشناس و ایران شناس برجسته از 17 کشور جهان، مانند پروفسور «آرتور امانوئل کریستنسن» دانمارکی، پروفسور «فریدریش زاره» آلمانی، «جان درینک‌واتر» انگلیسی، پروفسور «هانری ماسه» و «ژرژ کونتنو» خاورشناسان فرانسوی و نزدیک به چهل نفر از ادیبان و دانشمندان ایرانی در دوازدهم مهر 1313 به ریاست نخست‌وزیر وقت محمد علی فروغی تشکیل و تا بیستم مهر آن سال ادامه پیدا کرد وآرامگاه فردوسی، روز بیستم مهرماه 1313 با سخنرانی رضاشاه در طوس خراسان گشایش یافت.

تاریخچه احداث بنای دوم

چند سال بعد آرامگاه به دلایل مختلف ازجمله نبود محاسبه دقیق وضعیت آب‌های زیرزمینی ناحیه طوس و نا آشنایی سازندگان به فنون بررسی جنس خاک و استفاده نکردن از مصالح مناسب، شروع به نشست کرد. بنابراین انجمن آثار ملی در سال 1343 یعنی پس از سی سال دستور تخریب و بازسازی آن را صادر کرد. کار ساخت بنای جدید با الهام از آرامگاه کوروش و معماری دوره هخامنشی و عناصر تزئینی عصر فردوسی در قرن چهارم هجری قمری، در 900 مترمربع زیربنا، با مصالح مقاوم و مرغوب مانند سیمان، آهن و سنگ، در سال ۱۳۴۳ توسط مهندس «هوشنگ سیحون» آغاز و پس از چهار سال در سال ۱۳۴۷ به پایان رسید.