آخرین همكار دهخدا / رضا ضیاء

1397/7/17 ۱۳:۳۸

دبیرسیاقی آخرین همكار مرحوم دهخدا بود كه 9 سال با این بزرگوار توفیق همكاری و همنشینی داشت. 99 سال پیش در خاندانی به دنیا آمد كه در دوره صفویه از لبنان به قزوین (كه آن ایام پایتخت صفوی بوده)، می‌آیند. وی در طولِ عمر پربركتش بیش از 120 كتاب و مقالاتی فراوان تألیف كرد. نقش او در تالیفِ لغت‌نامه دهخدا چنان است كه دكتر حسن انوری در جشن‌نامه ایشان نوشته: «اگر تلاش‌های او نبود، لغتنامه پایان نمی‌یافت یا برای پایان یافتن، زمان درازتری می‌طلبید». او فقط صاحبِ مدرك دكترای زبان و ادبیات فارسی نبود. بسیاری از متونِ اصلی ادبیاتِ ایران را تصحیح كرده كه هرچند ممكن است بر بعضی اشكالاتی وارد باشد، ولی هنوز هم جزو بهترین تصحیح‌های متون مزبور محسوبند و با گذشت دهه‌ها فراتر از آن كارها نرفته‌ایم. شاهنامه فردوسی، دیوان منوچهری و فرخی و عنصری و دقیقی، پیشاهنگانِ شعرِ فارسی (كه شاملِ احوال و اشعارِ پراكنده شعرای متقدم زبان فارسی است) و نیز برگردانِ شاهنامه به نثرِ روان، از جمله این آثار است؛ البته كارهای او به ادبیات ختم نمی‌شود و كتاب‌های فراوان در زمینه تاریخ نیز دارد. مثلا در كتابِ «صد سلسله» نام و مدت فرمانروایی شاهان و فرمانروایان هر سلسله را به اجمال معرفی كرده. یا كتابی مفصل در «سیرتاریخی بنای شهر قزوین» از خود به یادگار گذاشته. او در سالِ هفتادوسه به زادگاهش قزوین بازگشت ولی آنجا هم دست از فعالیت نكشید و به جز تدریس در دانشگاه، در خانه شخصی خود نیز بانی جلساتِ هفتگی خواندن متونِ كهن شد. در این دوره روزهای چهارشنبه نه تنها شاهنامه تماما خوانده شد، بلكه در آن به خواندنِ ویس‌ورامین، دیوان منوچهری، بوستان سعدی، تاریخ بیهقی و چهارمقاله نظامی عروضی نیز پرداختند.

جالب است كه این جلسات به این عناوینِ مشهور ختم نمی‌شود و در آن متونی گمنام‌تر مثلِ كلیات شاه‌داعی شیرازی، برزونامه، همای‌نامه و حتی دیوان پروین اعتصامی نیز خوانده می‌شود. جلساتی كه خود از مهمانان پذیرایی می‌كرده و به‌شدت به برگزاری آنها معتقد بوده؛ در حدی كه اگر كسی دیر می‌رسیده یا زودتر از موعد جلسه را ترك می‌كرده، بسیار ناراحت می‌شده.

دبیرسیاقی انضباطی مثال‌زدنی داشت و همیشه با ظاهری آراسته دیده می‌شد؛ به گونه‌ای كه این اواخر كه محاسنش بلند می‌شود و ژولیدگی‌های پیری بر او اثر می‌گذارد، تمایلی به انتشار عكس‌هایش نداشته. نكته حاشیه‌ای جالب در ظاهرِ او تقید او به بستنِ كراوات است كه در كمتر عكسی بدون این هیات ظاهر می‌شود. یادم هست كه صداوسیما چند سال پیش برای فرار از این ماجرا، كادر را به صورتی تنظیم كرده بود كه كراواتِ استاد پشتِ گلدانی مخفی بماند! نیز یكی از همكارانِ ایشان در لغت‌نامه تعریف می‌كرد كه در اوایلِ دهه شصت و آن فضا، ایشان كماكان با همان وضعیت در موسسه لغت‌نامه حضور می‌یافت. یك‌بار شخصی به ایشان می‌رساند كه بعضی حضرات به این شمایل معترضند. ایشان با همان جدیتِ علمی می‌گوید: من قانونی در منعِ بستنِ كراوات ندیده‌ام و اگر مصوبه‌ای در این مورد به بنده نشان بدهند، محال است پس از آن، از قانون تمرد كنم و در جایی كه منعِ قانونی دارد با كراوات ظاهر شوم. نیز وقتی كتاب یادداشت‌های مرحوم علی‌اصغر حكمت را در دولتِ دهم به چاپ سپرد، «اصلاحیه‌»‌ای به اندازه حجم كتاب دریافت كرد كه از جمله از ایشان خواسته بودند، مقدمه‌ای در مذمتِ مرحوم حكمت بنویسد و هرجا اسمِ محمدرضا و رضاخان بوده، آن صفحه را حذف كند! كه گویا ایشان حاضر به پذیرش هیچ‌یك از این موارد هم نشدند.

او از نسلِ استادانِ پركار و بی‌حاشیه و جدی‌ای بود كه به دانش برای دانش اهتمام می‌ورزیدند و اجازه ندادند مسائلِ حاشیه‌ای بر كارشان اثر بگذارد. دبیرسیاقی در پایان زندگی‌نامه‌اش در ارزیابی كارنامه خود، به این نقلِ قول دكتر خانلری درباره زندگی‌اش اشاره می‌كند كه گفته: «عمرِ دوهزار و پانصد ساله دارد» (به دلیلِ موانست با تاریخ و فرهنگ) و می‌گوید با آنكه عمری طولانی یافته، ولی باز هم به گفته ابنِ سینا، «عرض زندگی» برایش مهم‌تر است: «این همه را چون گرد آوریم، «عرض زندگی» را به مرز بیش از هزار و دویست سال می‌رساند؛ اما به قولِ جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی «این همه خود طیبت است»، حقیقت آن است كه كسایی مروزی بیان كرده است: به كف چه دارم ازین سالیان شمرده تمام/ شمارنامه با صدهزارگونه وبال»