گام‌های اولیه تشکیل وزارت خواربار / مسعود آدینه وند

1397/7/8 ۰۸:۵۴

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های دوره پهلوی، توسعه و گسترش دستگاه دیوانسالاری و نظام اداری بود که به تناسب وضعیت داخلی و بحران‌هایی که در جامعه به وجود می‌آمد، ادارات و وزارتخانه‌های مختلف به‌عنوان راه‌حلی برای رفع بحران تشکیل می‌گردید. ازجمله اداراتی که در ابتدای سلطنت «محمدرضاپهلوی» و در نتیجه اوضاع نامناسب مواد غذایی تأسیس شد، اداره خوار بار بود.

جنگ، کمبود آذوقه و خواربار در ایران

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های دوره پهلوی، توسعه و گسترش دستگاه دیوانسالاری و نظام اداری بود که به تناسب وضعیت داخلی و بحران‌هایی که در جامعه به وجود می‌آمد، ادارات و وزارتخانه‌های مختلف به‌عنوان راه‌حلی برای رفع بحران تشکیل می‌گردید. ازجمله اداراتی که در ابتدای سلطنت «محمدرضاپهلوی» و در نتیجه اوضاع نامناسب مواد غذایی تأسیس شد، اداره خوار بار بود. ورود قوای متفقین به شمال و جنوب و غرب کشور در سوم شهریور 1320 علاوه بر آثار سوء بر حیات اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی، سازمان غذایی و اداره ارزاق را برای مدتی متوقف کرد و در نظم داخلی آن وقفه‌ه­ایی ایجاد نمود. دولت برای تأمین آذوقه و خواربار شهرها با معضل جدی مواجه شد و دیری نپایید که کمبود خواربار به بحران عمومی تبدیل گردید. (1)

علاوه بر تهران، در اغلب شهرهای کشور وضعیت بحرانی به‌وجود آمد و نظمی که  طی بیست سال با تلاش گسترده و صرف هزینه‌های هنگفت برقرار شده بود، یک شبه از میان رفت. (2) با سقوط «رضاشاه» چندین کابینه روی کار آمدند که یکی از افراد شاخص این عرصه«احمد قوام السلطنه» بود. وی به‌عنوان یکی از رجال کهنه‌کار و سیاستمدار دوره آخر حکومت قاجار که در سلطنت رضاشاه در تبعید یا خانه‌نشین بود، چند سال بعد از وی، به‌خاطر تجربه سیاسی به ریاست الوزرایی رسید. دوران صدارت وی همچون سال 1320 مصادف با بحران‌های عدیده بود و اینبار در یک مرحله سخت و نامناسب روی کار آمد. سناتور «سید مهدی فرخ» از مردان سیاسی عصر پهلوی اشاره کرده: «روز بیست و یکم مرداد 1321 یعنی درست پس از تصویب پروگرام قوام السلطنه در مجلس، ایشان آقای امیرارفع را دنبال من فرستاد تا با وی ملاقات کنم... در حضور قوام بودم که ایشان پیشنهاد کردند من وزیر خواربار شوم و من قبلاً می‌توانستم این مسأله را حدس بزنم؛ زیرا می‌دانستم آنچه که ملت ایران و حتی دولت قوام‌السلطنه را تهدید می‌کند، وضع خواربار و کمبود غله در ایران است و در آن بلبشو می‌دانستم کسی به میز وزارت خوار بار نزدیک نخواهد شد و پذیرفتم.»(3)

در این دوره صرفنظر از کمبود غله برای ارسال به ایران، محدودیت بنادر، راهها و جاده‌های کشور نیز دردسر مضاعفی بود. بعد از جنگ قیمت مواد غذایی افزایش بی‌سابقه‌ای یافته و گرانی وکمبود ارزاق اکثریت اهالی را محروم کرده بود. (4) افزایش قیمت ها و کمبود مواد بویژه گندم و تورم در نتیجه سیاست‌های اقتصادی دولت و مداخله بیگانه  روز به روز تشدید می‌شد. (5) یکی از علل اصلی این معضل، اشغال ایران توسط ارتش‌های بیگانه و حضور گسترده نیروهای متفقین در ایران بود. آنها مسبب کمبود ارزاق عمومی و صعود سرسام‌آور بهای کالاهای مصرفی ازجمله نان شده بودند. آنها علاوه بر اینکه خود مصرف کننده اصلی خوار بار ازجمله نان بودند، محصول غله ایران را نیز به خارج صادر می‌کردند. (6)

بنابراین تأسیس این اداره راهی برای غلبه بر بحران مواد غذایی و تأمین خواربار و ارزاق موردنیاز مردم به شمار می‌رفت. «امان‌الله اردلان» ملقب به حاج عزالممالک، وزیر دارایی که یکی از رؤسای این اداره به‌شمار می‌رفت، می‌نویسد:

«بواسطه جنگ بین‌المللی و ورود قشون خارجی وضعیت خوار بار کشور عموماً و نان خصوصاً بسیار مشکل شده بود. من مأموران لایق و طرف اعتماد وزارت دارایی و سایر وزارتخانه‌ها را به اداره کل خواربار انتقال دادم... در تصویبنامه تصریح شده بود که رئیس خوار  بار تحت ریاست مستقیم نخست‌وزیر است و شب ها تا نصف شب، من بیدار بودم و به کارهای مربوط به خواربار و نان تهران رسیدگی می­ کردم.» (7)

قبل از تأسیس این اداره و در بحبوحه جنگ جهانی، در مجلس بین نمایندگان بر سر شیوه و راههای ترمیم اوضاع اقتصادی مملکت و اتخاذ تدابیری برای رفع بحران مواد غذایی مذاکراتی صورت گرفته بود. احمد قوام اشاره دارد:

«در این موقع که وضع کشور ما در نتیجه حوادث عظیم و خطیر دچار آشفتگى شده نظر دولت من بر این است که عجالتاً از تنظیم برنامه‌اى که متضمن مواد عدیده در مسائل مختلفه باشد صرفنظر کنم و ورود در این مباحث را به موقعى که از وظایف واجب خود فراغت حاصل کرده باشد موکول سازد که بالفعل آنچه که حیات و آسایش خاطر مردم بسته به آن است و در صدر عموم اصلاحات اقتصادى و ادارى کشور قرار گرفته توسعه امنیت و تأمین ارزاق عمومى است و دولت بر خود فرض می‌داند که براى انجام این دو مقصود و رفع مشکلات و عواقب آن نهایت مراقبت و کمال جهد را به‌کار برد و تمام قانونى را که در اختیار خود دارد بدون فوت وقت به کار اندازد و از هیچ اقدامى فرو‌گذار نکند... در باب ارزاق تلاش دولت مصروف آن خواهد بود که آذوقه اهالى تأمین شود و براى حصول این منظور دولت با کمال مراقبت محصول سال جارى را جمع آورى خواهد کرد و به این ترتیب یقین دارد که موجودى خواربار کشور با کمکى که از خود مردم انتظار می‌رود و اقداماتى که براى جلوگیرى از صدور آن به عمل خواهد آمد به ضمیمه آنچه متفقین وعده داده‌اند به ما بفروشند و تاکنون به تحویل مقدارى از آن نیز شروع کرده‌اند و از این راه موجبات خاطر جمعى دولت را فراهم نموده‌اند کفاف اهالى را خواهد داد البته بنا به همین مقدمات دولت براى تأمین این منظور تحویل آنچه را که متفقین وعده کرده‌اند مصراً تقاضا و تعقیب خواهد نمود.» (8)

لذا تأسیس این اداره اقدامی برای رفع احتیاجات و رفاه عمومی به شمار می‌رفت و تأثیر زیادی در ترمیم اوضاع مخرب اقتصادی کشور بر جای گذاشت، اما مخالفت عناصر خارجی با عملکرد این اداره عاملی بود که بحران مواد غذایی و ارزاق مردم تا مدت‌ها از اقتصاد کشور زدوده نشود. در ادامه قوام برای مقابله با کمبود و گرانی، برنامه‌ها و طرح‌های زیادی را به اجرا گذاشت که تأسیس اداره خواربار یکی از نخستین اقدامات اصلاحی وی به شمار می‌رفت و ریاست آن را به «مستر شریدان» مشاور امریکایی دولت در مسائل مربوط به تولید و عرضه مواد غذایی به ریاست آن گمارد. (9) دیگر نکته مهم اینکه، برای کارآیی بهتر اداره خواربار، کمی بعد در 30مهرماه 1321 به وزارت خواربار تبدیل شد و به‌عنوان یک قانون دولتی به تصویب مجلس شورای ملی رسید: «دولت مجاز است برای تمرکز امور خواربار و تأمین آذوقه کشور وزارتی به نام وزارت خواربار تأسیس نماید.» (10)

منابع:

1- شوکت، حمید- در تیررس حادثه: زندگی سیاسی قوام السلطنه- تهران: نشر اختران، 1386، ص 18

2- استوارت، ریچارد. ا- در آخرین روزهای رضاشاه- ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی و کاوه بیات- تهران: معین، 1370، صص 314-289

3- فرخ، مهدی- خاطرات سیاسی فرخ، ج 2-به اهتمام پرویز لوشانی، تهران: امیرکبیر، 1347، صص 582 و 580

4- شوکت، حمید- همان: صص 185-184

5- عظیمی، فخرالدین- بحران دموکراسی در ایران- ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی- تهران: البرز، 1377، ص 96.

6- مکی، حسین- تاریخ بیست ساله ایران، ج 8- تهران: علمی و فرهنگی، 1373، ص 267.

7- اردلان، عزالملک (امان الله)- زندگی در دوران شش پادشاه- تنظیم و تحشیه باقر عاقلی-تهران: نامک، 1372، ص 294

8- مشروح مذاکرات جلسه هفتاد و هشت دوره سیزدهم مجلس- روز یکشنبه 18 مرداد 1321

9- حمید- همان: ص 186

10- مجموعه قوانین و مصوبات دوره سیزدهم قانونگذاری- تهران: مجلس، 1328، ص 73

منبع: روزنامه ایران