1397/6/11 ۱۱:۲۸
اخیرا كتابی در ایران منتشر شد كه خواندن و فهمیدن آن از عهده هر كسی برنمی‌آید. این نه فقط به دلیل تخصصی بودن این كتاب- كه اتفاقا چندان هم برای خواننده عادی «تخصصی» نیست- بلكه به دلیل رویكرد متفاوت نویسنده آن است. لویی یلمزلف، زبان‌شناس دانماركی حتی در جامعه زبان‌شناسان نیز چهره‌ای خلاف جریان اصلی است. كتاب «تمهیداتی بر نظریه زبان» در سال ۱۹۴۳ در دانمارك منتشر و به سرعت كلاسیك شد. این كتاب از سوی انتشارات خوارزمی و با ترجمه محمدامین شاكری منتشر شده است.
رولان بارت نخستین كسی است كه نظریه یلمزلف را در عمل اجرا كرد
محمد ایزدی: اخیرا كتابی در ایران منتشر شد كه خواندن و فهمیدن آن از عهده هر كسی برنمی‌آید. این نه فقط به دلیل تخصصی بودن این كتاب- كه اتفاقا چندان هم برای خواننده عادی «تخصصی» نیست- بلكه به دلیل رویكرد متفاوت نویسنده آن است. لویی یلمزلف، زبان‌شناس دانماركی حتی در جامعه زبان‌شناسان نیز چهره‌ای خلاف جریان اصلی است. كتاب «تمهیداتی بر نظریه زبان» در سال ۱۹۴۳ در دانمارك منتشر و به سرعت كلاسیك شد. این كتاب از سوی انتشارات خوارزمی و با ترجمه محمدامین شاكری منتشر شده است.
شاكری در حال حاضر دانشجوی دكترای زبان‌شناسی در دانشگاه سوربن جدید پاریس است. ترجمه این كتاب از نسخه انگلیسی آن كه در سال ۱۹۶۱ منتشر شد، انجام شده است. كتاب تمهیدات در واقع به نوعی خروج از زبان‌شناسی متعارف بود و راه را برای رشته‌ای جدید به نام گلوسم‌شناسی یا گلوسماتیك (Glossematics)، آن طور كه خود یلمزلف صورت‌بندی كرده بود، باز كرد. وقتی از زبان‌شناسی «متعارف» سخن می‌گوییم مقصودمان نظریه‌ها و مكتب‌های رایج زبان‌شناسی است. آن طور كه یكی از نظریه‌پردازان و یلمزلف‌شناسان فرانسوی، ژولین گرماس می‌گوید، ایده گلوسم‌شناسی ادامه منطقی ایده‌های فردینان دو سوسور، زبان‌شناس سوییسی بود.
با این حال، گلوسم‌شناسی یلمزلف نوعی فراگذشتن یا استعلای زبان‌شناسی سوسور بود. به این ترتیب، زبان‌شناسی یلمزلفی را باید نوعی مكتب متفاوت با زبان‌شناسی استاندارد دانست. این بر اهمیت كتاب تهمیدات می‌افزاید. پروژه یلمزلف از این پرسش بنیادی آغاز شد: زبان و زبان‌شناسی چیست؟ پاسخ او به طور كلی این است كه زبان یك پدیده یا شكلی از ارتباط نیست، بلكه «شالوده غایی زیست بشری» است. این بدان معناست كه زبان پیش از زبان طبیعی (یا زبان در معنای متعارف) و پیش از آنچه در زبان‌شناسی رایج به عنوان علت یا علل پیدایش زبان و قواعد حاكم بر آن مرسوم است، وجود دارد.
زبان حتی پیش از شناخت و معرفت وجود دارد. اما هم شناخت و هم قواعد زبانی در خود زبان درون‌ماندگارند. بنابراین گلوسم‌شناسی یلمزلفی نوعی دانش درون‌ماندگار (immanent) و كل‌گرا (holistic) است. با تسامح می‌توان گفت نظریه یلمزلف نوعی زبان‌شناسی پدیدارشناسانه است. البته باید تاكید كرد كه گلوسم‌شناسی از جنس پدیدارشناسی هوسرلی نیست، بلكه حتی فراتر از آن و اعم از آن است. اما برای فهم بهتر می‌توان از این تشبیه استفاده كرد. نكته مهم دیگر نظریه زبان یلمزلف این است كه معیار صدق یا اصل پایه‌ای روش‌شناختی آن تطابق با واقعیت تجربی نیست، بلكه سازگاری درونی نظریه است.
جالب اینجاست كه یلمزلف این اصل را «اصل تجربی» می‌نامد و در ادامه تاكید می‌كند این صرفا یك قرارداد نظری است. مساله دیگری كه یلمزلف در این كتاب و در روش علمی خود برای زبان‌شناسی آینده بر آن تاكید می‌كند، این است كه هدف گلوسم‌شناسی فهم همه متن‌ها، یعنی هر متن ممكنی در هر زبان ممكنی- زبان در معنای كلی كلمه، نه صرفا زبان ملی- است. نظریه زبان هدفش تحلیل نظامی است كه زبان‌های مختلف بر اساس آن ساخته شده‌اند.
به همین دلیل، یلمزلف كتاب خود را «تمهیدات» نامیده است، یعنی بنیان نظری لازم برای یك پروژه بزرگ زبان‌شناسی كه می‌تواند شامل شاخه‌های متعدد باشد. اما یلمزلف آگاه است كه نمی‌خواهد نظریه زبان‌شناسی‌اش فقط در حیطه نظری و انتزاعی باقی بماند. او به كاربست‌های عملی زبان‌شناسی پیشنهادی خود توجه می‌كند.
در فصل هفتم از كتاب، یلمزلف به این نكته می‌پردازد كه گسترش دادن چشم‌انداز یك نظریه شرط اصلی برای گسترش كاربست‌های عملی آن است. در واقع او تاكید می‌كند كه مهم‌تر از اینكه نظریه زبانی‌اش چطور می‌تواند گسترش یابد، باید به این موضوع پرداخت كه این گسترش تا كجا می‌تواند ادامه یابد. به همین دلیل، او زبان‌شناسی خود را یك نظریه كل‌گرا و عام می‌داند. تمام تلاش یلمزلف در این كتاب طراحی یك الگوریتم برای تحلیل همه داده‌های موجود است.
این پروژه همان‌قدر كه جاه‌طلبانه است، به همان اندازه به تلاشی زیاد برای انجامش نیازمند است. گلوسم‌شناسی یلمزلف قصد دارد هم شناخت، هم علم تجربی و به‌طور كلی، بنیان‌های نظری دیگر نظریه‌ها را زیرورو كند. شگفت‌آور نیست كه چنین رویكرد رادیكال و بنیاداندیشانه‌ای از سوی نظریه‌پردازان دیگر امری تهدیدآمیز تلقی شود.
یلمزلف در آخرین سال قرن نوزدهم در كپنهاگ متولد شد و در «فیلولوژی تطبیقی» به تحصیل مشغول شد و در نهایت با درجه دكترا در دانمارك در دانشگاه كپنهاگ شروع به كار كرد. او در جوانی كتاب دوره زبان‌شناسی عمومی (۱۹۱۶) سوسور را خواند، اما از همان ابتدا با توجه به یافته‌های خودش تفسیر متفاوتی از سوسور ارایه داد. او این كار را در كتاب نخستش در سال ۱۹۲۸ انجام داد. او در سال ۱۹۳۱ به كمك چند نفر از همكارانش «حلقه زبان‌شناسی كپنهاگ» را تاسیس كرد. در آنجا نظریه گلوسم‌شناسی متولد شد.
در نهایت پس از چند كوشش مقدماتی، او كتاب حاضر را در سال ۱۹۴۳ به زبان دانماركی منتشر كرد. پروژه او در دانمارك و به‌طور پراكنده در چند كشور دیگر پیگیری شد، اما مرگ یلمزلف باعث شد دیگر كسی این موضوع را به‌طور جدی پیگیری نكند. اما ایده گلوسم‌شناسی یلمزلف بر چند فیلسوف و نظریه‌پرداز ادبی تاثیر گذاشت. به نوشته مترجم، دریدا از سوسور و یلمزلف متاثر بود. امبرتو اكو نیز دیدگاه یلمزلف درباره نشانه و چینه‌بندی را اقتباس كرد. البته مترجم می‌نویسد كه خوانش او از این بخش نظریه یلمزلف «غلط و گمراه‌كننده» است.
رولان بارت، از نظر مترجم، نخستین كسی است كه نظریه یلمزلف را در عمل اجرا كرد. كتاب اسطوره‌شناسی بارت نخستین شرح و بسط آرای یلمزلف در فرانسه است. نظریه فرازبان و دلالت‌های ضمنی را او از یلمزلف وام می‌گیرد. دولوز و گوتاری دیگر فیلسوفانی بودند كه به‌طور خاص در كتاب ضدادیپ بخش كاملی را به یلمزلف اختصاص می‌دهند. در بخشی از این كتاب چنین نوشته شده است: «گلوسم‌شناسی تنها نظریه زبان مدرن و غیرآركاییك است.» (ص ۲۶ و ۲۷)
منبع: روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید