روایتی از فراز و فرود دروازه‌های ناصری / منصور کرم‌زاده شیرانی

1397/4/23 ۰۹:۳۳

دوره قاجار بویژه عهد پنجاه ساله ناصرالدین شاه به‌دلیل آرامش نسبی در کشور و توسعه ارتباطات تجاری، سیاسی و تأسیس مدرسه دارالفنون زمینه تدریجی نفوذ معماری غربی در ایران ایجاد شد. این نفوذ ابتدا در دارالخلافه تهران و سپس در دارالسلطنه ایالتی و دارالحکومه ولایتی ممالک محروسه ایران آن زمان ادامه پیدا کرد. در شعبان 1284 هجری قمری مطابق با آذرماه 1246 هجری شمسی و بیستمین سالگرد پادشاهی ناصرالدین شاه، توسعه تهران با طرح حصار مهندس «مسیو بوهلر» فرانسوی به سبک شهرسازی ستاره‌ای اروپا در مدت 10 سال اجرا شد.

دوره قاجار بویژه عهد پنجاه ساله ناصرالدین شاه به‌دلیل آرامش نسبی در کشور و توسعه ارتباطات تجاری، سیاسی و تأسیس مدرسه دارالفنون زمینه تدریجی نفوذ معماری غربی در ایران ایجاد شد. این نفوذ ابتدا در دارالخلافه تهران و سپس در دارالسلطنه ایالتی و دارالحکومه ولایتی ممالک محروسه ایران آن زمان ادامه پیدا کرد. در شعبان 1284 هجری قمری مطابق با آذرماه 1246 هجری شمسی و بیستمین سالگرد پادشاهی ناصرالدین شاه، توسعه تهران با طرح حصار مهندس «مسیو بوهلر» فرانسوی به سبک شهرسازی ستاره‌ای اروپا در مدت 10 سال اجرا شد. تعداد پنجاه و هشت باروی مثلثی شکل با خندقی به عمق تقریبی پنج متر و با دوازده دروازه و پل در روی حصار خاکی با هندسه هشت ضلعی نامنتظم ساخته شد که البته در سال 1305 هجری قمری دروازه پل راه‌آهن هم به جمع این دروازه‌ها افزوده شد. در تعیین تعداد دروازه‌ها، علاوه بر نیاز به دسترسی به موقعیت‌ها، نواحی جمعیتی یا جغرافیایی پیرامون تهران آن روزگار، به نماد و مفهوم عدد دوازده نیز توجه شده بود. وجه تسمیه دروازه‌ها به موقعیت و دسترسی آنها بستگی داشت. به‌عنوان مثال، دروازه دولت در مسیر تردد شاه و درباریان به کاخ گلستان، دروازه شاه عبدالعظیم در مسیر شهرری و حرم حضرت عبدالعظیم حسنى(ع)، دروازه خراسان در مسیر خراسان و مشهد، دروازه دوشان تپه در مسیر تفرجگاه شاهان یا دروازه شمیران در راه منطقه شمیرانات و تجریش.

معماری و شهرسازی دوره قاجار

بنای مدرسه دارالفنون (1268-1266 هجری قمری) نقطه عطف و بنای شمس العماره (1284 هجری قمری) نقطه اوجی در معماری تلفیقی ایرانی و فرنگی دوران قاجار محسوب می‌شود. دلیل اصلی تحولات معماری را می‌توان در عوامل مؤثری چون ارتباطات نظامی، سیاسی، آموزشی و تجاری و رسانه طبقه‌بندی کرد. دهه 1280 هجری قمری در تهران عصر ناصری رویدادهای مهمی در حوزه معماری، طراحی شهری و توسعه شهری ایران آن زمان رقم خورد. به ترتیب بنای شمس العماره، طرح میدان توپخانه مبارکه و طرح گسترش شهر تهران از نقاط عطف این دهه به شمار می‌روند. هر یک از این تحولات با تأثیر از الگوهای غربی برای نخستین بار در این مقیاس در یک شهر ایرانی روی می‌دادند. در میان این تحولات، طرح توسعه تهران، خندق، باروی و دروازه‌های دارالخلافه به تأثیر‌پذیری از سبک شهرهای اروپایی شکل گرفت که در نوع بزرگی و ابعاد تأثیر‌پذیری بی‌نظیر بوده است. ایجاد اولین خیابان، تفکیک مستقیم و شطرنجی قطعات زمین داخل شهر، نشانی از تعامل صلح‌آمیز سنت و مدرنیسم در عهد ناصری است. متأسفانه این الگوی رفتار در سال های بعد دیگر تکرار نشد و در عهد پهلوی اول در طرح توسعه معابر به‌صورت قهرآمیز با حذف دروازه‌ها و سایر عناصر معماری سنتی ایران ادامه پیدا کرد.در شهر سنتی، با توجه به مقیاس ارتفاعی و دورنمای شهر، دروازه‌ها به‌عنوان مدخل ورودی، با تزئینات و کاشیکاری جلوه گری می‌کردند. اولین بار در تاریخ معماری و شهرسازی ایران بود که این دروازه‌ها با این طرح و سبک تلفیقی ایرانی – فرنگی و با چنین شکوه و قامت ساخته شده بودند، به طوری که در طرح نماسازی دروازه‌های دولت، شاه عبدالعظیم، خراسان و دوشان تپه کتیبه‌های کاشیکاری منقش به نقاشی یا طرح شمسه در عکس های تاریخی به یاد مانده است. در همه دروازه‌ها مناره‌های تزئینی بجز در دروازه‌های دولاب و پل راه‌آهن اجرا شده‌اند.

سبک معماری دروازه‌های تهران قدیم

 دروازه‌های به یاد مانده یا به جا مانده تهران قدیم را در سه گروه به قرار زیر می‌توان دسته‌بندی کرد.

گروه اول: دروازه‌های درونی تهران قبل از عهد ناصری عبارتند از: 1- دروازه ارگ، 2- دروازه نو یا دروازه محمدیه

گروه دوم: دروازه بیرونی تهران عهد ناصری به ترتیب اهمیت، ابعاد و سبک معماری عبارتند از: 1- دروازه دولت، 2- دروازه شاهزاده عبدالعظیم، 3- دروازه خراسان، 4- دروازه دوشان تپه، 5- دروازه خانی آباد 6- دروازه شمیران، 7- دروازه غار، 8- دروازه قزوین، 9- دروازه یوسف آباد، 10- دروازه گمرک، 11-دروازه باغشاه، 12- دروازه دولاب، 13- دروازه پل راه‌آهن.

گروه سوم: دروازه‌های درونی تهران عهد ناصری و اواخر قاجاری عبارتند از: 1- دروازه باب همایون 2- دروازه میدان مشق 3-دروازه باغ ملی.

سبک معماری گروه اول ایرانی سنتی؛ سبک معماری گروه دوم به سبک ایرانی- فرنگی متقدّم؛ سبک معماری گروه سوم به سبک ایرانی-فرنگی متأخر هستند.

توصیف معماری دروازه ها

 از ویژگی های معماری دروازه‌های ناصری، می‌توان به تناسبات هندسی نما دو به سه یا دو به پنج، رعایت سلسله مراتب فضایی در پلان شامل پل، جلوخان داخلی و خارجی، پیش طاق، درگاه و رواق و عناصر معماری شامل در، کوبه، آستانه، سکو، رَف، طاق، نگهبانی و کتیبه اشاره کرد. عرض و ارتفاع و ضخامت دروازه‌ها متفاوت بوده است. بزرگترین ابعاد متعلق به «دروازه دولت» به عرض: 28 متر، ارتفاع: 15 متر و ضخامت: حدود 5 متر و کمترین ابعاد هم متعلق به «دروازه پل راه‌آهن» به عرض: 12 متر، ارتفاع:8 متر و ضخامت 5/0 متر بوده که کلیه دروازه با مصالح سنتی ایرانی از قبیل آجر، خشت و آجر با نمای کاشیکاری اجرا شده‌اند.

پایان سخن

 از میان دروازه‌های تهران قدیم، فقط دروازه سردر باغ ملی و تهران نو (دروازه محمدیه) به جا مانده است. بقیه دروازه‌ها در عهد پهلوی اول با تصویب طرح توسعه معابر تهران در سال 1312 هجری شمسی تا اجرای نقشه مصوب طرح توسعه تهران به سال 1316 هجری شمسی، توسط بلدیه (شهرداری) همگی تخریب و با خاک یکسان شده‌اند. اینک بعد از پشت سرگذاشتن مدرنیسم و قرارگیری در مسیر پیش رو، نیاز به بازآفرینی کالبدی و فرهنگی دروازه‌های تهران عهد ناصری دیده می‌شود؛ دروازه‌هایی که در بدو آغازین شهر، نمادی از تلفیق و تعامل سبک معماری ایرانی و فرنگی محسوب می‌شدند. البته در سال های اخیر، دروازه‌های قزوین، غار و شاهزاده عبدالعظیم توسط شهرداری نوسازی شده که متأسفانه دروازه قزوین با طرحی غیر واقع اجرا شده است. حال با توجه به مطالب، می‌توان چنین گفت که به‌نظر می‌رسد با بازخوانی و مطالعه به یاد مانده سبک معماری و بازآفرینی فرهنگی این دروازه‌ها که نماد تعامل سنت و مدرنیسم تهران قدیم به‌حساب می‌آیند ضروری‌تر و مهم‌تر از نوسازی صرف کالبدی بدون محتوا، به اصطلاح مجسمه وار و ماکت گونه آنها باشند.