زنده یاد فؤاد سزگین و تاریخ نگارشهای عربی / حسین متـقی

1397/4/10 ۱۱:۲۵

محمّد فؤاد سزگین (Fuat Sezgin)، شرق شناس مسلمان و پژوهشگر پرتلاش در سال 1924م در استانبول متولّد شد، وی ابتدا وارد دانشکده هندسه استانبول شده ولی مدّتی بعد آن را باب میل خود ندید و پس از اندک زمانی با مؤسّسه شرق شناسی وابسته به دانشگاه استانبول که آن روزها تحت ریاست شرق شناس برجسته هلموت ریتّر قرار داشت، آشنا شده به تحصیل در آن دانشگاه پرداخت.

 

 

محمّد فؤاد سزگین (Fuat Sezgin)، شرق شناس مسلمان و پژوهشگر پرتلاش در سال  1924م در استانبول متولّد شد، وی ابتدا وارد دانشکده هندسه استانبول شده ولی مدّتی بعد آن را باب میل خود ندید و پس از اندک زمانی با مؤسّسه شرق شناسی وابسته به دانشگاه استانبول که آن روزها تحت ریاست شرق شناس برجسته هلموت ریتّر قرار داشت، آشنا شده به تحصیل در آن دانشگاه پرداخت. وی با تلاش مستمر توانست در 1947م در سن 23 سالگی مدرك كارشناسی ارشد خود را در رشته مطالعات شرق‌شناسی و به‌دنبال آن، دكترای خود در رشته علوم اسلامی پژوهش‌های ایرانی و فلسفه را در 1950م اخذ كند[1]. این پژوهشگر بنا به دلائل سیاسی در سال 1960م به آلمان مهاجرت کرد و اینک بیش از 50 سال است که در برخی دانشگاه‌های آلمان به تدریس و نیز در مؤسسه تاریخ علوم عربی ـ اسلامی[2] خود که وابسته به دانشگاه فرانکفورت است، به تحقیق در میراث مکتوب مسلمانان، اشتغال داشته است.

 

تاریخ نگارش‌های عربی

دکتر فؤاد سزگین، از همان سالهای نخستین ورود به آلمان (1961م) با این نیت که کار سترگِ کارل بروکلمان با نام تاریخ ادبیات عرب[3] (GAL) را با افزودن دستنویس‌های موجود در کتابخانه‌های استانبول، دنبال و تکمیل نماید، نگارش کتابشناسی کم‌نظیر و ارزنده خود با نام تاریخ نگارشهای عربی[4] (GAS) را شروع کرد، لیکن در اثنای چاپ جلد نخست، از آن تصمیم منصرف و کار خود را به نحو مستقل پی‌گرفت و اینک با چاپ دوازدهمین جلد کتاب، مرحله نخست کار وی وارد مراحل پایانی شده است که اختصاص به معرفی کتابشناختی آثار و نگاشته های عربی تا حدود سال 430هـ. است. دوره دوم اختصاص به معرفی آثار عربی نگارش یافته از سال 430هـ.  تا سده 11هـ. و دوره سوم نیز سده 11هـ به بعد شامل خواهد بود.

شیوه نگارش کتاب تاریخ التراث العربی به ترتیب موضوعی است. مؤلف در آغاز هر علم است، ابتدا مقدمه‌ای راجع به پیشینه پژوهشی غربی و شرقی آن دانش نموده و سپس به‌ترتیب سال وفاتِ مؤلفان پیش از سال 430هجری (یا دوره حیاتِ وی) و به دنبال آن، به ترتیب الفبا به آثار آنان پرداخته و ضمن توضیح كوتاه درباره مؤلفان، به تفصیل به معرفی می‌پردازد. در معرفی مؤلف و آثار به منابعی كه از آن استفاده شده نیز اشاره می‌كند و در موضوعاتی كه مستقیماً با تاریخ علوم ربط دارند فصلی را با عنوان "منابع" می‌آورد. در این بخش، هر علم را پیش از آنكه وارد فرهنگ عربی ـ اسلامی شود، به تفصیل بحث می‌كند. بیشتر این منابع یونانی، سریانی، هندی، و ایرانی هستند و در ذیل نام مؤلفان به‌ترتیب شرح حال مؤلفان، تألیف‌ها، شرح‌ها و ترجمه‌ها، تلخیص‌ها، گزیده‌ها، و ردیه‌های نوشته شده بر آن آثار را به تفصیل می‌آورد و در ضمن آن به نسخ خطی آن آثار نیز در کتابخانه و احیاناً اگر هم چاپ شده باشد با جزئیات اشاره می‌نماید، حتّی احیاناً اگر درباره یکی از نسخه‌ها یا آثار وابسته به آن اثر مقاله‌ای در مطبوعات به هر زبانی منتشر شده است، رفرنس داده شده است.

 

مشخصات کتاب‌شناختی این اثر، چنین است:

Geschichte des Arabischen Schrifttums (GAS), (Band I-XV); Leiden, E. J. Brill, 1967-2010.

Erster Bd.: 1967, XIV+936 pp.

Zweiter Bd.: 1975, XII+808 pp.

Dritter Bd.: 1970, XX+498 pp.

Vierter Bd.: 1971, XI+399 pp.

Fünfer Bd.: 1974, XV+515 pp.

Sechster Bd.: 1978, XV+521 pp.

Siebenter Bd.: 1979, XIII+486 pp.

Achter Bd.: 1982, XIII+389 pp.

Neunter Bd.: 1984, XIII+406 pp.

Zhenter Bd.: 2000, XXX+634 pp.

Elfter Bd.: 2000, VIII+716 pp.

Swölfter Bd.:  2000, XVI+447 pp.

تاریخ نگارش‌های عربی (مجلّدات 1-15)، لیدن، مؤسّسه انتشاراتی ای. جی. بریل، 1967-2010، وزیری، آلمانی.

ـ جلد نخست: علوم قرآن (قراآت و تفسیر)، حدیث، تاریخ، فقه، عقاید و تصوّف، 1967،14+936صص.

ـ جلد دوم: شعر و آثار منظوم، 1975، 12+808صص.

ـ جلد سوم: پزشکی، داروسازی، جانورشناسی و دام‌پزشکی، 1970، 20+498صص.

ـ جلد چهارم: کیمیا، شیمی، گیاه‌شناسی و کشاورزی، 1971، 11+399صص.

ـ جلد پنجم: ریاضیات (هندسه، جبر و حساب)، 1974، 15+515صص.

ـ جلد ششم: ستاره‌شناسی (نجوم و هیئت)، 1978، 15+521صص.

ـ جلد هفتم: اختربینی (احکام نجوم )، قیافه‌شناسی، علم اصول و فرق، 1979، 13+486صص.

ـ جلد هشتم: لغت‌شناسی و فرهنگ‌نامه‌ها، 1982، 13+389صص.

ـ جلد نهم: دستور زبان و ادبیات عرب (صرف، نحو و ...)، 1984، 13+406صص.

ـ جلد دهم: نقشه‌نگاری، جغرافیای ریاضی و بحث‌های نظری (1)، 2000، 30+634صص.

ـ جلد یازدهم: نقشه‌نگاری، جغرافیای ریاضی و بحث‌های نظری (2)، 2000، 8+716صص.

ـ جلد دوازدهم: نقشه‌نگاری، جغرافیای ریاضی و چاپ برگردان (فاکسیمیلیه) نقشه‌ها، 2000، 16+447صص.

ـ جلد سیزدهم[5]: جغرافیای ریاضی و نقشه‌نگاری (مؤلفان و احوال دانشمندان)، 2010م (؟)؛ کتاب با مقدمه‌ای درباره کشف احتمالی آمریکا توسط ملوانان عرب و دریانوردان مسلمانقبل از کلمبوس می‌پردازد. در این جلد اسنادی ارائه گردیده که نشان می‌دهد قاره امریکا پیش. از کشف <کریستف کلمبوس> برای مسلمانان کاملاً شناخته شده بود.

ـ جلد چهاردهم[6] و پانزدهم (چاپ نشده است)؛ این دو جلد گویا به موضوعاتی نظیر جغرافیای انسانی، جغرافیای شهری، سفرنامه‌ها و فرهنگ‌های جغرافیایی اختصاص خواهد داشت.

Geschichte des Arabischen Schrifttums, Gesamtindices zu Band I-IX, Frankfurt, Institut für Geschichte der Arabisch – Islamischen Wissenschaften, 1995, 604 p.

فهرست راهنمای کلّی تاریخ نگارش‌های عربی )مجلدات 1-9)، فرانکفورت، مؤسّسه تاریخ علوم عربی ـ اسلامی، 1995، 604ص.

 

  ترجمه‌های  تاریخ نگارشهای عربی

الف) ترجمه عربی

1) ابوالفضل، فهمی و محمود فهمی حجازی:

تاریخ التراث العربـى (جلد1)

قاهره: الهیئة المصریة العامّة للتألیف و النشر، 1971م، وزیری بزرگ.

جلد نخست: منابع عمومی، علوم قرآن و علوم حدیث، 568ص.

 

2) ابوالفضل، فهمی و محمود فهمی حجازی:

تاریخ التراث العربـى (مجلّدات 1-2)

قاهره: الهیئة المصریة العامّة للکتاب، 1977-1978م، وزیری بزرگ.

جلد نخست: علوم قرآن، علم حدیث و تاریخ­نگاری (تدوین تاریخ)، 1977م، 651ص.

جلد دوم: فقه، عقاید و تصوّف، 1978م، 520ص.

 

3) حجازی، محمود فهمی؛ عبدالله بن عبدالله حجازی؛ عرفه مصطفی و مازن یوسف عماوی:

 تاریخ التراث العربـی (مجلّدات 1، 2، 4، 5، 8)، قم، مکتبة آیة‌الله العظمی المرعشی النجفی (ره)، چاپ دوم (افست) 1412 [چاپ اوّل: الریاض، 1401-1408/1981-1988]، وزیری.

ـ [جلد صفر] مقدّمه: مجموعه‌های دست‌نویس‌های عربی در کتابخانه‌های جهان، [چاپ اوّل 1402 /1982]، 281ص.

ـ جلد نخست (بخش1): علوم قرآن و حدیث، [چاپ اوّل 1403/1983]، 507ص.

ـ جلد نخست (بخش2): تاریخ‌نگاری (تدوین تاریخ)، [چاپ اوّل 1403/1983]، 310ص.

ـ جلد نخست (بخش3): فقه، [چاپ اوّل: 1403 /1983]، 400ص.

ـ جلد نخست (بخش4): عقاید و تصوّف، [چاپ اوّل 1403/1983]، 584ص.

ـ جلد دوم (بخش1): شعر (پیش‌گفتار و مطالعات)، [چاپ اوّل 1403/1983]، 174ص.

ـ جلد دوم (بخش2): شعر (عصر جاهلی)، [چاپ اوّل 1403/1983]، 371ص.

ـ جلد دوم (بخش3): شعر (عصر صدراسلام، بنی‌امیه و شعرای مُخَضْرمین)، [چاپ اوّل 1403/1983]، 269ص.

ـ جلد دوم (بخش4): شعر (عصر عباسی تا حدود 430هـ)، [چاپ اوّل 1403/1983]، 288ص.

ـ جلد دوم (بخش5): شعر (باقیمانده عصر عباسی، شعرای مصر، مغرب و آندلس به انضمام فهارس جلد دوم)، [چاپ اوّل 1404/1984]، 331ص.

ـ جلد سوم (دو بخش): در سال 2009م منتشر شده است.

ـ جلد چهارم: علوم غریبه، کیمیا، گیاه‌شناسی و کشاورزی، [چاپ اوّل 1401/1981]، 592ص.

ـ جلد پنجم: ریاضیات، چاپ اوّل: الریاض، 1423/2002، 607ص.

ـ جلد ششم: ستاره شناسی، در سال 2008م منتشر شده است.

ـ جلد هفتم: احکام نجوم و آثار علوی، در سال 1990م منتشر شده است..

ـ جلد هشتم (بخش1-2): لغت‌شناسی و فرهنگ‌نامه‌ها، [چاپ اوّل 1408/1988]، 725ص.

ـ جلد نهم: چاپ نشده است.

ـ جلدهای دهم تا دوازدهم: چاپ نشده است.

 

ب) ترجمه فارسی

1) پهلوان، چنگیز:

تاریخ نگارش­های عربی ـ 1: کتابخانه­ها و مجموعه­های نسخه­های خطّی عربی در جهان، همراه با کتاب­شناسی علوم قرآنی، حدیث، تاریخ­نگاری، تاریخ و ادبیات، فقه، کلام و تصوّف(جلد1)

تهران: انتشارات معارف، 1366ش، وزیری، 543ص.

 

2) مؤسّسه نشر فهرستگان، زیرنظر احمدرضا رحیمی ریسه:

تاریخ نگارش‌های عربی (مجلّدات 1-4)[7]، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات و به اهتمام خانه کتاب، 1380، وزیری.

ـ جلد نخست: قرآن [کریم]، حدیث، تاریخ، فقه، عقاید و تصوّف، 1036ص.

ـ جلد دوم: شعر [و آثار منظوم]، 995ص.

ـ جلد سوم: پزشکی، داروسازی، جانورشناسی و دام‌پزشکی، 532ص.

ـ جلد چهارم: کیمیا، شیمی، گیاه‌شناسی و کشاورزی، 422ص.

ترجمه حاضر این مزیت را داراست که مستقیماً از روی متن آلمانی به فارسی برگردانده شده است. در مقدمه ترجمه فارسی اثر، آمده که مؤلّف در اجازه نامه خود، از ترجمه اثر خویش به زبان عربی خشنود نبوده و ترجمه فارسی اثر خویش را منوط به عدم استفاده از ترجمه­ی عربی آن کرده است!

 

    استدراکات تاریخ نگارشهای عربی

1) یاسین، حکمت بشیر:

"استدراکات علی کتاب تاریخ التراث العربی فی کتب التفسیر".

نگـ . مجلّه البحوث الاسلامیة للجامعة الاسلامیة (المدینة المنوّرة): ش 67-68، 1405هـ ., صص 86-98 و ش69-70, 1406هـ ., صص 65-79.

 

2) یاسین، حکمت بشیر؛ نجم عبدالرحمن خلف؛ محمّد أبوبکر بن علی و حسین بن قاسم بن محمّد النعیمی:

استدراکات علی تاریخ التراث العربـى (مجلّدات 1-8)

عربستان: دار ابن الجوزی، ذوالقعده 1422 هـ .، وزیری.

ـ جلد نخست:  استدراکات بخش قراآت، 285ص.

ـ جلد دوم: استدراکات بخش تفسیر و علوم قرآن، 541ص.

ـ جلد سوم: استدراکات بخش عقاید، 377ص.

ـ جلد چهارم: استدراکات بخش علم حدیث، 633ص.

ـ جلد پنجم: استدراکات بخش فقه، 362ص.

ـ جلد ششم: استدراکات سیره و تاریخ، 521ص.

ـ جلد هفتم: استدراکات بخش شعر (آثار منظوم) و لغت­شناسی (فقه اللغه)، 370ص.

ـ جلد هشتم: استدراکات بخش کیمیا، علوم غریبه، گیاه­شناسی، کشاورزی، اختربینی و احکام نجوم، ...؛ 249ص.

 

3) خلف، نجم عبدالرحمن:

استدراکات علی تاریخ التراث العربـى لفؤاد سزکین فـى علم الحدیث.

بیروت: دارالبشائر الإسلامیة، 1421هـ ./2000م، وزیری، 664ص.

 

نقد و بررسی تاریخ نگارشهای عربی

1.   کار سزگین محدود به زبان عربی است و فاقد منابع فارسی و ترکی و احیاناً زبان‌های دیگر اسلامی است.

2.   محدودی کار وی از آغاز تا سال 430هـ است ولی البته آثار وابسته از این شمول زمانی استثناء شده است.

3.   نسبت به میراث مکتوب شیعه کم لطفی شده است و البته آقای مدرسی با نوشتن کتاب میراث مکتوب شیعه در سه قرن نخستین تا حدودی نقص این اثر را برطرف و تکمیل کرده است؛ هر چند که استاد مدرسی در آن اثر عملاً تا 329هـ فراتر نرفته است؛ و از آنجا که کار سزگین تا حدود 430هـ است، یعنی فاقد تکمله یکصد سال دیگر است.

4. نسبت به بروکلمان غنی است ولی فاقد هزاران داده‌های مخطوطاتی است که فهرست‌های نسخ خطی جدید ارائه شده است.

5.  نقدهای متعددی به زبان‌های مختلف در مطبوعات بر این اثر نوشته‌اند.

باید افزود افزون بر انتشار بیش از 20 شماره از نشریه مجله تاریخ علوم عربی و اسلامی، صدها جلد کتاب در موضوعات جغرافیای اسلامی، جهان اسلام در سفرنامه های خارجی،ریاضیات و نجوم اسلامی، طب اسلامی، فلسفه اسلامی، علم موسیقی در اسلام، علوم طبیعی در اسلام، سکه شناسی جهان اسلام، تاریخ نگاری و طبقه بندی علوم در اسلام و معماری اسلامی، از دیگر فعالیتهای مؤسسه تاریخ علوم در فرانکفورت بوده است.

 

پی نوشت:

[1] . در مقاله احمد کامل درویش با عنوان نقد "تاریخ التراث العربی لفؤاد سزکین" (رک. مجلّة المسلم المعاصر، ش11، رجب 1397، ص209) موضوع رساله دکتری وی صحیح بخاری بوده است.

[2]. Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften.

[3]. Geschichte der Arabischen Literatur.

[4]. Geschichte des Arabischen Schrifttum.

 [5] . در نسخه آزمایشی دائرة المعارف کتابداری و اطلاع رسانی (روی خطی) آمده که جلد سیزدهم اختصاص به موضوع فلسفه و منطق دارد.

[6] . همچنین در همان مصدر آمده که جلد چهاردهم اختصاص به آشنایی با تاریخ دانش و شناخت در كشورهای اسلامی دارد

[7] . تاکنون، تنها چهار مجلّد از ترجمه فارسی تاریخ نگارش‌های عربی منتشر گردیده است.

منبع: بساتین