پیوند هنر، تجارت و قدرت ایران عصرصفوی

1397/4/2 ۰۸:۴۴

پیشینه سفالگری بشر به زمانی بازمی‌گردد که انسان از مرحله‌ شکار به زندگی دامداری و کشاورزی گذر کرد. کهن‌ترین نمونه‌های سفالینه ایران به هزاره‌ چهارم پیش از میلاد تعلق دارند و در منطقه‌ شوش به‌دست آمده است. از مهم‌ترین ابتکارات ایرانی در این پیشه، می‌توان به ساخت نخستین کوره‌ها برای پخت سفال، اختراع چرخ‌ سفالگری و فن لعاب‌کاری اشاره کرد. در واقع اصول اساسی سفالگری ایرانی در همین ادوار نخستین بنیاد نهاده شد.

تاریخچه سفال‌ آبی- سفید

مجتبی شهرآبادی: پیشینه سفالگری بشر به زمانی بازمی‌گردد که انسان از مرحله‌ شکار به زندگی دامداری و کشاورزی گذر کرد. کهن‌ترین نمونه‌های سفالینه ایران به هزاره‌ چهارم پیش از میلاد تعلق دارند و در منطقه‌ شوش به‌دست آمده است. از مهم‌ترین ابتکارات ایرانی در این پیشه، می‌توان به ساخت نخستین کوره‌ها برای پخت سفال، اختراع چرخ‌ سفالگری و فن لعاب‌کاری اشاره کرد. در واقع اصول اساسی سفالگری ایرانی در همین ادوار نخستین بنیاد نهاده شد.

   رکود هنر سفالگری در ایران باستان

از دوران هخامنشیان که آغاز نخستین امپراطوری ایران است تا سقوط ساسانیان که پایان عصر باستانی ایران محسوب می‌شود، نوعی رکود در هنر سفالگری ایران مشاهده می‌شود. از دوره‌ هخامنشیان انبوهی از آثار فلزکاری، حجاری و... به یادگار مانده است اما تعداد سفالینه‌های بازمانده از این دوره اندک است. تنزل پیشه‌ سفالگری در این دوره را بیش از هرچیز به این امر می‌توان نسبت داد که سطح زندگی و رفاه عمومی بالا رفته بود. در سطح پادشاه و ارباب حکومت، برای ساخت ظروف از طلا و نقره استفاده می‌شد و در خانه‌های مردم متوسط، ظرف‌های مسی و برنجی متداول بوده و فرآورده‌های سفالی را تنها فرودستان استفاده می‌کردند. بنابراین اندک سفالینه‌های بازمانده‌، بیشتر، ساخته‌هایی کاربردی‌ و برای زندگی روزمره فرودستان هستند تا آثاری نخبه‌گرا و هنری.

   سفالگری ایران در دوره اسلامی

 نظام تازه‌ اسلامی، فرصت‌های جدیدی را برای برخی از پیشه‌ها پدید آورد. یکی از این‌ها، سفالگری بود. اسلام، به کار بردن ظروف گران‌قیمت بخصوص طلا و نقره را امری ناپسند می‌دانست. بنابراین از این زمان به بعد نه فقط توده‌های فرودست که توانگران و ثروتمندان نیز خریداران ظروف سفالی شدند. اینک که ظروف سفالی، گستره وسیعی از کاخ‌های حکومتی تا کوخ‌های فقیران را در بر می‌گرفت، انبوهی از کارگاه‌های سفالگری ایجاد شد. سفالگران ایرانی در زمان کوتاهی دامنه سفال‌سازی را بسیار گسترش دادند. شیوه‌های نوین پخت، انواع لعاب‌های شفاف و نیمه‌شفاف، رنگ‌آمیزی‌های گوناگون و تزئینات چشمگیر بر بدنه‌ سفالینه‌ها، گوشه‌ای از ابتکارات آن دوران بودند. آنها حتی از فنون و تزئینات متداول در فلزکاری مانند برجسته‌سازی نیز برای آراستن آثار بهره گرفتند. با گسترش مراودات بین‌المللی امپراطوری اسلامی، سفال‌های چینی نیز به ایران راه یافتند. کیفیت و زیبایی سفال‌های چین به اضافه‌ حمایت حکام، باعث رواج چینی‌سازی البته همراه با نوآوری‌های سفالگران ایرانی شد. این تأثیرات بخصوص با حمله‌ مغول به ایران که با ورود گسترده‌ فرهنگ و هنر چینی همراه بود، افزایشی چشمگیر یافت.

   ایران صفویرستاخیز هنر و اقتصاد

 در میان پادشاهان صفوی، شخصیت‌های توانمند کم نبودند، اما بی‌گمان اوج اقتدار و شکوفایی حکومت صفویان، مربوط به سال‌های پادشاهی شاه عباس اول است. نقش او در اعتلای قدرت ایران و خدمات او در راه آبادانی و افزایش رفاه مردم، آن اندازه است که وی را شایسته‌ لقب «کبیر» کرده است.

شاه عباس کبیر، پس از دوره‌ای از هرج و مرج و ناکارآمدی حکومت، به سلطنت رسید. پس از خاتمه‌ جنگ‌ها و استقرار نظم و امنیت و بازگرداندن اقتدار سلطنت، بنیان حکومت را بر گسترش تجارت و بازرگانی و افزودن بر ثروت و رفاه عمومی گذاشت. جنبشی از راه‌سازی و مرمت و ترمیم راه‌های مواصلاتی در کشور به راه انداخت، بیرون و درون هر بلادی کارونسرا و بازار ساخت، استادان صنعتگر و هنرمند را از سراسر امپراطوری گرد آورد و در پایتخت حکومت، اصفهان، جای داد و انبوهی کارگاه‌های صنعتی بنیان نهاد. او روابط خارجی را در جهت بسط تجارت و بازرگانی کشور، گسترشی بی‌سابقه داد.

صنعت تولید سفال‌های آبی – سفید در این عصر نیز از دل همین سیاست اصلی و مراودات بازرگانی بین‌المللی‌ زاده شد.

   سفال‌های آبی – سفید از چین تا ایران

شاه عباس متوجه شد که یکی از کالاهای مهمی که تاجران اروپایی از شرق به اروپا صادر می‌کنند، سفالینه‌های چینی است. کیفیت و زیبایی چینی زبانزد بود و خریداران بسیاری داشت. شاه کبیر که در مورد صنعت سفالگری نیز همانند هر مورد دیگری که با آن سر و کار می‌یافت، عملگرا بود، دلیلی نمی‌دید که اروپاییان تمام چینی مورد نیاز خود را از چین خریداری کنند. در حالی که با اندکی تلاش می‌شد آنها را از ایران تهیه کرد و کیلومترها در راه و روزها و ماه‌ها در وقت و البته در هزینه‌ها صرفه‌جویی نمود.

این یک معامله برد – برد برای هر دو طرف بود. هم در هزینه‌ها برای اروپاییان بشدت صرفه‌جویی می‌شد و هم صنعت سفالگری ایران رونقی تازه می‌یافت و بازارهای فروش خارجی پیدا می‌کرد.

براساس این تفکر بود که شاه عباس برای ایجاد سبکی در سفال‌سازی که بتواند از مقبولیت سفال‌های چینی در اروپا سود ببرد، سیصد استاد سفالگر چینی را به همراه خانواده‌هاشان به ایران دعوت کرد. آنها به طور عمده در اصفهان سکونت کردند و به وسیله‌ آنها تولید سفال‌های چینی دوره مینگ در ایران آغاز شد.

اندک اندک، همکاری نزدیکی میان سفالگران ایرانی و چینی آغاز شد. بعضی روش‌های خاص چینی‌ها برای مدت درازی پایدار ماند اما مطابق معمول، ایرانیان بزودی به افزودن ایده‎‌های تزئینی خود پرداختند و کم‌کم این چینی‌ها بیش از پیش خصلت ایرانی به خود گرفت. ثمره‌ این همکاری، سفالی بود سفید رنگ که قبل از لعاب دادن، رنگ آبی خورده بود، کیفیتی شبه چینی داشت و تقلیدی بود از چینی آبی و سفید چین در دوره‌ مینگ.

در مدتی کوتاه، مراکز دیگری بجز اصفهان نیز به تولید سفال‌های آبی سفید پرداختند. در واقع در این مراکز بود که این سفال‌ها هرچه بیشتر خصلت‌های ایرانی یافتند. ژان شاردن، جهانگرد مشهور فرانسوی که در قرن هفدهم از ایران بازدید کرده است، می‌نویسد: «بهترین سفال‌های آبی سفید ایران در مشهد، کرمان، یزد و شیراز تولید می‌شود.»

شکل سفال‌های آبی سفید صفوی و طرح‌های تزئینی آن، متفاوت و گوناگون بود. در اوایل شکل و طرح کاملاً مأخوذ از چین بود با این تفاوت که رنگ آبی در این نمونه‌ها اندکی تیره‌تر از اصل چینی بودند. تزئینات به‌ کار رفته نیز شامل طرح‌های چینی در وسط و نقوش و نمادهای بودایی در درون آن یا تصاویر گیاهی و جانوری به سبک هنر چینی بود. گاهی نیز نقوش تزئینی سفال‌های چینی ادوار مختلف را به‌صورت ترکیبی با هم به‌کار می‌بردند.

با گذشت زمان، سفالگران صفوی در تزئین این ظروف نیز بنا به ذائقه‌ ایرانی تغییراتی ایجاد کردند و آنها را با مشخصات هنر ایرانی این عصر منطبق ساختند. از این‌رو برخی محققان این دسته سفالینه‌ها را سفال‌های آبی سفید با نقوش خالص ایرانی نامیده‌اند. برای تزئین این سفال‌ها به جای نقوش صحنه‌ها و مناظر چینی مثل اژدها، معابد بودایی، صخره، آهو و... از مضامین ایرانی اسلامی همچون مفاهیم نجومی، نقوش انسانی با مشخصات نژادی، لباس ایرانی و حتی گاهی از هنر خوشنویسی ایرانی نیز استفاده و در زمینه‌ ظروف سفالی اشعار فارسی با خوشنویسی به‌عنوان تزئین ظروف نوشته می‌شد.

به لحاظ رنگ، البته به علت در دسترس نبودن مواد معدنی اصلی موردنیاز برای تولید رنگ، رنگ‌های آبی به کار رفته به شفافیت و خلوص نمونه‌های اصلی چینی نبود. رنگ آبی این سفال‌های آبی سفید، معمولاً تیره‌تر بود و تا حدی ته رنگ ارغوانی داشت.

به لحاظ تکنیک اثر، سفالگران ایرانی، در این سفالینه‌ها از نقاشی زیر لعاب استفاده کردند. یعنی بر خلاف شیوه‌های چینی، نقاشی را قبل از لعاب دادن سفال‌ها رایج کردند. این عمل بر ماندگاری نقوش و نقاشی‌های تزئینی روی سفالینه‌ها می‌افزود.

شاه عباس، خود به هنر سفالگری علاقه‌ داشت. بخصوص ظرافت و زیبایی سفال‌های چین را می‌ستود و به گردآوری و مجموعه‌سازی از ظروف سفالی دلبستگی داشت. او گاهی سفال‌هایی را برای مجموعه‌ سفال‌های خود به هنرمندان مختلف سفارش می‌داد. این هنرمندان گاهی سفالگران ایرانی بودند و گاه چینی. در یک مورد نیز امپراطور چین، مجموعه‌ نفیسی از چینی را به بهانه‌ احیای مجدد جاده‌ تاریخی ابریشم به رسم هدیه برای او ارسال کرد.

شاه عباس برای نگهداری این مجموعه بی‌نظیر از سفالینه‌هایی که به ادوار مختلف تعلق داشتند، در بازسازی بنای آرامگاه شیخ صفی‌الدین در اردبیل، دستور داد سالنی در بنای این مقبره را برای نگهداری این سفالینه‌ها آماده کنند. این سالن جدید «چینی خانه» نامگذاری شد و شاه، مجموعه‌ سفال‌های خود را که بر پشت آنها توسط حکاکان، مهر شاه عباس با نقش «بنده‌ شاه ولایت، عباس» حک شده بود، در آن به یادگار نهاد. با وجود دستبردهای گوناگون در سده‌های بعد، بخشی از آن گنجینه‌ امروز در بقعه‌ شیخ صفی در اردبیل نگهداری می‌شود. مجموعه‌ شکوهمندی که هر بیننده‌ای را هنوز هم مجذوب می‌کند.

منابع:

1- پوپ، آرتور و فلیس اکرمن- سیری در هنر ایران ویرایش و ترجمه زیر نظر سیروس پرهام

2- حسینی، سیدهاشم- مقایسه تأثیر هنر سفالگری چین بر ایران ادوار تیموری و صفوی- فصلنامه هنرهای زیبا، شماره 41، صص 82-71

3- وولف، هانس- صنایع دستی کهن ایران - ترجمه سیروس ابراهیم زاده

منبع: روزنامه ایران