بازخوانی آراء و نظریات موافقان و مخالفان تغییر خط فارسی / عباس نصرتی نیا- قسمت سوم

1397/2/8 ۰۹:۵۸

در سال 1338 شمسی، سال دعوای تغییر خط، بین موافقان و مخالفان است. که منجر به انتشار حداقل هشتاد نوشته پیرامون مشکلات خط فارسی گشت.

دوره سوم: از 1330 تا 1390

در سال 1338 شمسی، سال دعوای تغییر خط، بین موافقان و مخالفان است. که منجر به انتشار حداقل هشتاد نوشته پیرامون مشکلات خط فارسی گشت.

انجمن تغییر خط

در سال 1338 شمسی، سال دعوای تغییر خط، بین موافقان و مخالفان است. که منجر به انتشار حداقل هشتاد نوشته پیرامون مشکلات خط فارسی گشت. در این، انجمنی به نام «انجمن اصلاح خط» از جمعی از داشنمندان به ریاست سعید نفیسی در تهران تشکیل یافت و الفبایی پیشنهاد کرد. و در جراید و رادیو توضیحاتی درباره نقص الفبای کنونی فارسی و لزوم تغییر آن داد. این انجمن اصلاح خط فارسی را مهمترین اصلاح اجتماعی ایران می‌دانست، و معقتد بود که این قبیل اصلاحات مهم و جاودانی را نباید با قوه قهریه عملی کرد، زیر در آن صورت واکنش مردم شدیدتر میشود ونتیجه مطلوب به دست نمی آید.

برخی از مقالات انجمن تغییر خط به این شرح است:

ـ انجمن طرفداران تغییر خط شروع به کار کرد /بی نا/ کیهان؛ 20 مهر/ تهران/ 1338.

ـ خط فارسی را باید تغییر داد انجمن تغییر خط الفبای جدیدی را ارائه می‌دهد/ 31 مهر/ تهران/ 1338.

ـ انجمن تغییر خط و تغییر خط فارسی/ شیفته، نصرالله/ کیهان؛ 15 آبان/ تهران/ 1338.

ـ انجمن تغییر خط و نظر تازه او / بی‌نا/ کیهان؛ 16 آبان/ تهران/ 1338.

ـ انجمن تغییر خط شورایی برای بررسی حروف لاتین تعیین کرد/ بی‌نا/ کیهان/ تهران/ 1338.

ـ اعضاء انجمن تغییر خط/ بی‌نا/ پیام نوین؛ دوره 2، ش2 / تهران / 1338.

سعید نفیسی رئیس انجمن تغییر خط در مقالاتی پیرامون تاریخچه خط می‌نویسد:

چون مقصود این سطور تنها بیان مجملی از معایب و نواقص خط کنونی است به همین چند مثال ساده تر بسند می کنیم و گرنه می توانستم شواهد بسیار از این داستان دور و دراز به میان بیاورم:

«یکی از اشکالاتی که در خط کنونی هست این است که 28 حرف این خط با کم و زیاد شدن نقطه و بالا و پایین گذاشتن آن و گذاشتن یک یا دو سرکش با هم اشتباه می شود. شواهدی که در این زمینه هست به اندازه ای است که می توان کتاب بزرگی گرد آورد و یقین دارم خوانندگان بارها گرفتار این دشواری جان فرسای شده‌اند. بازرگانی روزی برای من حکایت کرد که در نتیجه اشتباه تلگراف چی، که «بخرید» را «نخرید» تلگراف کرده بود مبغل هنگفتی زیان برده و هرگز نتوانسته ان را جبران کند.

... بزرگترین عیب این خط این است که به جز «آ» شش صدای دیگر که در زبان ما هست در آن علامت ندارد. برای کسره و ضمه علامت نداریم و برای صدای «او» واو می نویسیم که خود جزو حروف بی صداست و برای «ای» یا می‌نویسیم که آن نیز جزو حرف های بی صداست.»

م.س.ی (احمد محمدی عراقی) کتابی تحت عنوان: «روش نوین برای اصلاح خط فارسی» در سال 1340 منتشر شده که مؤلف آن با عنوان «م.س.ی» شناخته نشد. این کتاب توسط آقای احمد محمدی عراقی تصحیح شده است. در بخشهایی از این کتاب آمده است:

«آقایان محترم! ما ایرانیان که اکثراً خطّ و زبان مادری ما فارسی می‌باشد در بادی امر و بدون اطّلاع قبلی به اسامی و اصطلاحات زبان بیگانگان که به خطّ فارسی نوشته شده است نمیدانیم با چه نحو بخوانیم. ولی اگر دستورات این کتاب مورد عمل واقع گردد به اندک وقتی عموم خوانندگان خطّ فارسی اگر چه ایرانی هم نباشند به خاندن و نوشتن آشنا می شوند و لغات هرچند مشکل باشد خاندن آن آسان می شود. این صفحه با اعراف جدید نگارش یافت و از آقایان اعضای محترم شورای عالی فرهنگ بویژه جناب آقای وزیر محترم فرهنگ انتظار دارد که لدی الیتضاء در شورای عالی فرهنگ مطرح و مورد تصویب واقع گردد و مقرر دارند که در آموزشگاه‌ها تدریس گردد...»

در سال 1343 ش انجمنی به نام انجمن ترویج زبان فارسی در تهران دایر شد و مجله ای به نام «بنیاد فرهنگ» انتشار داد و الفبایی به نام «الفبای فارسی به خط جهانی» پیشنهاد کرد و از خوانندگان خود خواست تا هرگونه نظری درباره‌ی الفبا دارند به انجمن بنویسند. در سال 1344 موضوع تغییر خط در دومجله پایتخت، یعنی «روشنفکر» و «سپیده و سیاه» مطرح شد و به مجلات دیگر هم سرایت کرد و هرکس از موافق و مخالف درباره آن اظهار نظر کرد. در همین سال حداقل هفده نوشته پیرامون تغییر و اصلاح خط فارسی از مولفان منتشر شد.

رحمت مصطفوی متولد 1298، تحصیل کرده در آمریکا و دارلفنون، فارغ التحصیل رشته حقوق از دانشگاه تهران، وی در سال 1344ش در مقاله ای چنین می‌نویسد:

«هیچ حساب کرده اید که الفبای فارسی چند حرف دارد، شاید رقمی که به نظرتان می رسد 33 است که از دبستان به ما یاد داده اند. بدانید که چنین چیزی نیست، الفبای فارسی 123 حرف دارد! حساب آن نیز روشن است. الفبا چیست؟ الفبا مجموعه علائمی است که یاد گرفتن آن، سواد خواندن و نوشتن را تشکیل می دهد. خوب، مگر با یاد گرفتن 33 حرف الفبا، به طوری که مستقل نوشته می شود، کسی می تواند بخواند یا بنویسد؟ برای کسب سواد خواندن و نوشتن بایستی نه فقط این حروف را به طور مستقل، بلکه به طور اول، وسط و آخر هم یاد گرفت، ب تنها داریم، بـ اوّل داریم، ـب آخر داریم؛ و نوآموز فارسی برای خواندن و نوشتن باید همه آنها را یاد بگیرد... . »

محمد رضا باطنی پژوهشگر در مصاحبه های مختلف پیرامون نقایص خط فارسی سخن گفته است. در سال 1371 در بخشی از گفتگو می‌گویند:

«بعضی از مخالفت هایی که با تغییر خط یا اصلاح خط می شود، ناشی از سوء تفاهم است. مثلاً یکی از کسانی که در یک مناظره علیه تغییر خط صحبت می‌کرد، می‌گفت «تغییر خط، زبان فارسی را از بین می‌برد»، غافل از اینکه زبان را با هر خطی می توان نوشت و تغییر خط نمی تواند زبان را نابود کند.

بعضی دوست دارند همیشه به گذشته بچسبند و با هر تغییری مخالفت کنند. در مورد خط، یک عامل روانی نیز اضافه می‌شود و آن این که هر قدر خط مشکل‌تر باشد، رنج یاد گرفتن آن بیشتر است...

... عده دیگری نیز دستخوش احساسات ملی افراطی هستند و افتخار ایران را در چیزهایی می دانند، خوب یا بد، که از گذشته به ارث رسیده است... .»

پس از پیروزی انقلاب، به دلیل گسترش موضوعات اسلامی و وجهه دینی حکومت ایران و گرایشات مذهبی مقامات دولتی، موضوع تغییر خط به کلی از تب و تاب افتاد؛ و بیشتر مقالاتی که پیرامون خط منتشر می‌شد، به اصلاح رسم الخط فارسی و یکسان سازی رسم الخط پرداختند.

در مرداد 1371 در شماره 72 مجله آدینه مقاله ای منتشر شد با نام «فراخوان به فارسی نویسان و پیشنهاد به تاجیکان» این فراخوان را ایرج کابلی انجام داده بود و در آن به تفصیل ضمن تشریح نارسایی‌ها و مشکلات موجود در شیوه نگارش خط فارسی توصیه کرده بود، شورایی برای رسیدگی و حل این مشکلات تشکیل شود.

در 31 مرداد 1371 نخستین نشست شورای بازنگری در شیوه نگارش و خط فارسی تشکیل شد. و ماه بعد در شهریور 1371 در بخش خبرهای مجله آدینه خبر «اولین نشستن اصلاح رسم الخط» آمده است. شرکت کنندگان در این نشست عبارت بودند از: «کریم امامی، محمدرضا باطنی، ایرج کابلی، علی محمد حق شناس، احمد شاملو، کاظم کردوانی، و دبیر تحریریه آدینه فرج سرکوهی در همین خبر آمده است: «آدینه از آقایان محمد رضا شفیعی کدکنی، هوشنگ گلشیری، محمد صنعتی و... نیز درخواست کرده است تا در جلسه های این جمع شرکت کنند.»

در گزارشی از این گروه آمده است: «اساسی ترین هدف بازنگری در شیوه نگارش خط فارسی دست یافتن به شیوه ای است که به کمک آزمون‌های عملی خواندن و نوشتن فارسی را آسان کند.»

با مرگ هوشنگ گلشیری و احمد شاملو و کریم امامی و با تعطیلی مجله آدینه و رفتن کاظم کردوانی بعد از ماجرای کنفرانس برلین شورا عملاً تعطیل شد و نتوانست مصوبات خود را پیگیری کند و نواقص احتمالی خود را برطرف کند.

ابوالحسن نجفی نویسنده، پژوهشگر در مصاحبه ای گفته است: [اختلاف رسم الخط] مانع از مطالعه می شود. خود من با همه علاقه ای که به مطالعه رمان و داستان دارم، نمی‌توانم نوشته‌های امروز را بخوانم... با اجازه‌ای که دادیم که در رسم‌الخط دخالت شود، هرکس حق خود می‌داند که این دخالت را بکند و اجتنهاد کند که چطور باید نوشت. نتیجه آنکه دونفر مثل نمی نویسند... اصلا یک نکه کلی تر بگویم: این خط فارسی اصلاح پذیر نیست.

کاظم استادی پژوهشگر و مولف، وی در سالهای اخیر کتب بسیاری را درباره تاریخچه خط و فعالان عرصه تغییر خط منتشر کرده است.

کورش صفوی استاد زبان شناس دانشگاه علامه طباطبایی و نایب رییس انجمن زبانشناسی ایران درباره خط فارسی در مقاله ای به تفاوت بین خط و نظام نوشتاری می پردازد، وی می گوید: «در خطوط امروز دنیا، پنج خط اصلی وجود دارد، یکی از آنها خط رومیایی که نظامهای نوشتاری مختلفی دارد و به اشتباه گفته میشود خط انگلیسی، آلمانی یا فرانسه درصورتی که همه اینها خط رومیایی هستند. اما نظامهای نوشتاریشان متفاوت است. خط دیگر، خط سیریلی و نمونه بارزش، خط روسی است....

مشکل این است که ما به سراغ تصحیح نظام نوشتاری می رویم و می گوییم فتحه و ضمه و کسره را بگذاریم... همه اینها تغییراتی است که روی نظام نوشتاری انجام می شود، اما خط ثابت می ماند، این خط که ما به آن خط عربی می گوییم و از آرامی امپراتوری دوره هخامنشیان برایمان مانده است، قابل تصحیح نیست... اولین کاری که باید بکنی، این است که خط را عوض کنی، چون اصلا خطی است که با قرن بیست و یکم سازگار ندارد. این مشکلی است که با خطمان داریم...

... نسل بعد از ما در حال استفاده از خط رومیایی است؛ یعنی دیگر جوری نیست که من بتوانم جلویش را بگیرم، یک بچه 16 ساله روزی پنج خط به فارسی نمی نویسد، اما در پیامک و کامپیوتر، 300 خط به رومیایی تایپ می‌کند، این خط خودش آرام آرام دارد جا می افتد... بنابراین اگر ما این مسیر باریش درست کنیم؛ یعنی الان که در استفاده از خط رومیایی، هیچ نوع هماهنگی ای بین بچه ها نیست... حداقل ما می توانیم پیش بینی کنیم که اگر قرار است بچه ها از خط رومیایی استفاده کنند، حداقل یک هماهنگی بینشان باشد»

کورش کمالی سروستانی در پاسخ به پیشنهاد کورش صفوی مبنی بر استفاده از خط رومیایی به جای خط کنونی فارسی، می گوید، حتی اگر تغییر خط به صلاح و کارا باشد، جامعه امروز ایران آمادگی این تحول را ندارد، او معتقد است ابداع خط جدید با الفبای رومیایی برای نوشتن فارسی در متون فنی، پیامک‌ها، ایمیل‌ها و تابلوها ضروری است و ما می توانیم دو خط با کارکردهای مختلف داشته باشیم.

هدف از انتشار این سلسله مطالب بازخوانی اجمالی آراء و نظریات موافقان و گاه مخالفان تغییر خط فارسی به بهانه انتشار مقالاتی جدید توسط پژوهشگران بود، تا شاید این مهم باردیگر توسط اساتید فن به صورت دقیق مورد بازنگری قرار گیرد.

افراد زیر از فعالان خط فارسی از سال 1330 به بعد هستند که آراء و نظریات بعضی از آنها مورد بازخوانی قرار گرفت.

اکبرخوان یوسفی، یدالله ثمره، ابراهیم گرانفر، نصرالله شیفته، مسعود رجب نیا، منوچهر امیری، یدالله رویایی، محمد علی جمال زاده، عبدالرسول خیامپور، هوشنگ اعلم، علی اکبر سیاسی، حبیب یغمایی، محمد پروین گنابادی، داریوش اسفندیاری، خسرو اکبری، مراد اورنگ، احمد کمال، محمد صادق کیا، جلال آل احمد، م.س.ی، عبدالله رهنما، محمد جعفر محجوب، مظاهر مصفا، جعفر شعار، ابوالفضل مرعشی، محمود دهناد، رحمت مصطفوی، عبدالرحمن فرامرزی، ناصح ناطق، مسعود فرزاد، کاظم حسیبی، محمد رضا باطنی، محمد مقدم، یحیی آرین پور، محمد کیوان پور مکری، خلیل آذر، بهروز ابهری لاله، محمد استعلامی، خسرو فرشیدورد، میر حمید مدنی، مسعود خیام، مهمود رزائیان، ایرج کابلی، چنگیز خدادی، غلامحسین آذری مهر، مهران رجایی، احمد شاملو، ابولحسن نجفی، کاظم استادی، کورش صفوی، فرزان سجودی.

منابع:

ذکاء، یحیی، در پیرامون خط فارسی، چاپخانه نقش جهان، تهران 1329، در همین مدخل.

دانشنامه آزاد(فارسی)؛ ویکی پدیا، با تلخیص، زمستان 1390.

آخوند زاده و تغییر خط، کاظم استادی.

ملکم‌خان و تغییر خط، کاظم استادی.

تاریخچه تغییر خط در ایران، کاظم استادی، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1391.

مقاله تغییر خط فارسی، کورش کمالی سروستانی، نشریه کتاب ادبیات، شماره 72(پیاپی186) سال 1392

فعالان اصلاح الفبا و تغییر خط در زبان فارسی، کاظم استادی، نشر علم.

بخش دوم مقاله را اینجا بخوانید.

منبع: هنر اسلامی