کوچه مرگ نیست راه مفر / دکتر سعید میرسعیدی

1396/12/15 ۰۸:۴۱

مرگ کریمخان وکیل سرسلسله زندیه از جهاتی مختلف اتفاقی ویژه در تاریخ بود. این اتفاق پایان دوره‌ای کوتاه و کم نظیر از رفاه و آرامش و شروع سال‌هایی سراسر جنگ و آشوب و قتل و غارت بود.کریمخان زند در کهنسالی و پس از مدت‌ها جنگ و گریز و زندگی بر پشت اسب، در سال 1179 خورشیدی پس از غلبه بر همه مدعیان، شیراز را به‌عنوان پایتخت خویش برگزید و تا پایان عمر از این شهر خارج نشد.

مرگ کریمخان وکیل سرسلسله زندیه از جهاتی مختلف اتفاقی ویژه در تاریخ بود. این اتفاق پایان دوره‌ای کوتاه و کم نظیر از رفاه و آرامش و شروع سال‌هایی سراسر جنگ و آشوب و قتل و غارت بود.کریمخان زند در کهنسالی و پس از مدت‌ها جنگ و گریز و زندگی بر پشت اسب، در سال 1179 خورشیدی پس از غلبه بر همه مدعیان، شیراز را به‌عنوان پایتخت خویش برگزید و تا پایان عمر از این شهر خارج نشد. وصف مهربانی و رأفت و فرهنگ دوستی و سادگی و جوانمردی او و نیز رفاه و آرامش و ثبات سیاسی و اقتدار حکومتش در تاریخ ما بسیار شهرت دارد. اما مرگ او شروعی بر سال‌هایی سخت و تلخ در تاریخ ایران بود. مرگ او به‌دنبال یک دوره بیماری سخت که آن را در روایات مختلف سل، خناق، قولنج، علتی در مثانه و دل درد نوشته‌اند در 13 صفر 1193 برابر با 11 اسفند 1157 خورشیدی در شیراز اتفاق افتاد. تاریخ گیتی گشا می‌نویسد: «مدتی بود که مزاج اقدس شهریار زمان از حد اعتدال منحرف ... و درد شکم لحظه به لحظه روی در تزاید می‌نهاد.تا روز سیزدهم واقعه ناگزیر... روی داد و طایر روح ازین کهن آشیان به‌جانب نزهت سرای جنان بال طیران گشاد.»

مؤلف فارسنامه ناصری در این باره می‌گوید: «و مدت یکسال مبتلا به ناخوشی بود تا آنکه در سیزدهم ماه صفر در سال1193 در شهر شیراز در عمارت مشهور به اندران کوچک...وفات یافته به روضه رضوان خرامید.»

در تاریخ می‌بینیم که غالب اوقات مرگ پادشاهان مقتدر به مجموعه‌ای از وقایع و آشوب‌ها منجر می‌شد که گاه حیات آن سلسله و خاندان را به خطر می‌انداخت.عبارت مشهور «سال شاه میری» و یا «شاه مرگی» که همیشه بین ایرانیان در قدیم رایج بود، این بار به‌طور مخصوصی عینیت یافت و از فردای آن روز تا حدود بیست سال بعد آرامش و امنیت از این مملکت رخت بربست. از روز بعد از مرگ وکیل اختلاف بزرگان و خوانین و امرای زندیه به شکل شدید وعجیبی بروز کرد و به نزاع و کشتارهای خانوادگی کشید و در نهایت پس از شانزده سال به سقوط زندیه و ظهور قاجاریه انجامید.همچنین مدعیان و ایلاتی که در فکر شورش و از مدت‌ها قبل مترصد و طالب قدرت بودند با رسیدن خبر مرگ او به تکاپو افتادند.

یکی از آنها آقامحمدخان قاجار بود که شانزده سال در شیراز در انتظار مرگ وکیل توقف داشت و در شب قبل از آن به بهانه شکار به حوالی شهر رفته بود. او پس از رسیدن خبر با تعدادی از اقوام و نزدیکان به سوی استرآباد حرکت کرد تا پایه‌های سلطنت قاجاریه را روی جنازه وکیل استوار سازد.

میرزا محمد کلانتر فارس به‌عنوان یکی از شاهدان عینی مرگ وکیل این‌طور نوشته است: «یک سال صاحب آزار و ولایات ایران خصوصاً شیراز در اضطراب و تزلزل احوال بودند و چهار پنج مرتبه خبر فوت او به عراق و فارس رسید تا آنکه به تاریخ سیزدهم شهر صفر ۱۱۹۳ بریاض رضوان خرامید، خوبی او هزار بود و بدی او یک...»

مرگ او با ناراحتی و تأثر شدید ایرانیان همراه بود. فرانکلین سیاح انگلیسی که هشت سال پس از مرگ وکیل به شیراز آمده بود، چنین می‌گوید: «مرگ کریمخان در سال 1779 به هنگامی که هشتاد سال از عمرش می‌گذشت اتفاق افتاد و این واقعه موجب تألم و تأثر شدید عموم مردم خصوصاً اهالی شیراز شد که از آن پس هرگز نام او را بجز احترام و با دعا به زبان نرانده‌اند و هرگاه نامی از وی به میان می‌آید اشک تحسین و سپاس فرو می‌ریزند.» اشعار و ابیاتی در میان مردمان درباره واقعه مرگ او شهرت داشته است که نشانگر محبوبیت اوست. مردم ماده تاریخ وفات او را در عبارت ساده و عوامانه «ای وای کریم مرد» یافته بودند. همچنین حاجی سلیمان صباحی بیدگلی شاعر معاصر عهد زندیه بیتی دارد که به‌حساب ابجد بیانگر سال درگذشت کریمخان است:

«رقم زد صباحی ز ایوان شاهی

برون رفت کاووس و کیخسرو آمد»

در کتاب جنة الاخبار یک دوبیتی جالب در وصف مرگ او دیده شده است:

«در هزار و دویست الا هفت

شنبه سیزده ز ماه صفر

شد کریم خان زند از دنیا

کوچه مرگ نیست راه مفر»

و بیت عامیانه دیگری هم در مورد تاریخ وفاتش شهرت دارد:

«کریم زند چو زین دار بیقرار گذشت

سه از نود و نود از صد و صد از هزار گذشت»

منبع: روزنامه ایران