وقف در بارگاه آسمان

1396/12/7 ۰۸:۳۷

طومار تاریخی عضدالملکی و منظومه موقوفات حرم رضوی

 طومار تاریخی عضدالملکی و منظومه موقوفات حرم رضوی

مژگان جعفری:  طوماری که در ویترین موزه جای گرفته، شگفت‌انگیز است. این طومار تاریخی که مهرهایی فراوان در حاشیه دارد، فهرست موقوفات آستان قدس‌رضوی را در دوره قاجار در خود جای داده است. این سند ارزشمند تاریخی که «طومار عضدالملکی» نام گرفته است، در یکی از ویترین‌های کتابخانه و موزه ملی ملک، بینندگان و گردشگران را به دوره قاجار می‌برد؛ روزگاری که بزرگان دودمان قاجاری گرد هم آمدند تا موقوفه‌های آستان قدس‌رضوی را فهرست کنند. این موقوفه‌ها به اندازه‌ای گسترده بودند که نگهداری و پاسداری از آنها وظیفه‌ای دشوار به شمار می‌آمد. سندهایی باید مهیا می‌شد تا این نشانه‌های بزرگ نیکوکاری و نیک‌اندیشی در تاریخ، برای آیندگان بماند. دو سند مهم تاریخی از مجموعه موقوفات آستان قدس‌رضوی برجای مانده است که هم مجموعه موقوفات این نهاد بزرگ را در دوره‌های گوناگون نشان می‌دهد و هم بیانگر کوشش‌های برخی سودجویان است که بر آن می‌شده‌اند موقوفه‌هایی را متصرف شوند. سند نخست، طومار علیشاهی در سال ١١٦٠ قمری تحریر شده است. دومین سند، طومار عضدالملکی است که در‌ سال ١٢٧٤ قمری فهرستی جذاب از موقوفات آستان قدس‌رضوی را برای آیندگان به یادگار گذاشته است. طومار عضدالملکی اکنون پیش روی‌مان است. طومار را که می‌نگری به یاد می‌آوری این بارگاه مقدس در خراسان بزرگ چگونه تکیه‌گاه و پشتیبان واقفان و نیک‌اندیشان بوده است. با طومار عضدالملکی به راهروهای تاریخ وقف در آستان قدس‌رضوی وارد می‌شویم.
 

سفر به تاریخ نیکوکاری
«عايدات موقوفات حضرت رضا(ع) كه مقبره او در شهر مشهد واقع است بسيار مهم مي‌باشند. اين مقبره در تمام مملكت موقوفاتي دارد كه ساليانه عايدات آنها به ٦٠٠٠٠ تومان نقد و ١٠٠٠٠خروار غله مي‌رسد». این توصیف‌ هانری رنه دالمانی، جهانگرد فرانسوی در دوره قاجار در کتاب «سفرنامه از خراسان تا بختياري» می‌تواند گستردگی موقوفه‌های این بارگاه نورانی را در دوره‌های گذشته بیانگر باشد. او سپس با اشاره به اهمیت فراوان این موقوفات در مشهد، به اندیشه‌ها و نیت‌هایی می‌پردازد که نیکوکاران را به وقف بر بارگاه امام هشتم(ع) برمی‌انگیخته است «مؤمنين ثروتمند براي اجر اخروي غالبا املاك خود را وقف مي‌كنند تا بعد از مرگشان عايدات آنها بمصارف خيريه برسد.»
امروز از پس سده‌های پی‌درپی که به این نهاد بزرگ مذهبی می‌نگری، به روشنی درمی‌یابی چگونه باورهای دینی در گذر روزگاران توانسته‌اند با بخشش و نیکوکاری پیوندی ناگسستنی یابند. مشهد و آرامگاه امام رضا(ع) به همان اندازه که برای ایرانیان باورها و اندیشه دینی را یادآورند، نکویی و بخشش را نیز نمایندگی می‌کنند.
قديمي‏ترين قرآن وقفي حرم مطهر امام رضا(ع) به ‌سال ٣٩٣ قمری بازمی‌گردد. محمد بن کثير، وزير سلطان محمود و صاحب ديوان مسعود غزنوي، این نسخه خطی را بر بارگاه رضوی وقف کرده است. با وجود این‌که نخستین موقوفات آستان قدس‌رضوی، یعنی قرآن‌های خطی، پیشینه وقف بر این بارگاه مقدس را به اواخر سده چهارم هجری بازمی‌گردانند، اما کهن‌ترین سند مکتوب وقف، به ‌سال ٩٣١ هجری اشاره دارد. این وقف‌نامه به فردی با نام عتيق علي‏بن‏احمد ملک طوسي تعلق دارد. دو‌سال پس از وی، فردی دیگر، علاءالدين حاجي، وقف‌نامه‌ای از خود برجای گذارده است. این نیکوکار، بخشی از سهم مزرعه‌ای در تربت حیدریه را براي ساختن کاروانسرایی براي استراحتگاه زائران و فرش و روشنايي حرم مطهر وقف کرده است.
وقف در گذر تاریخ این نهاد مذهبی و بارگاه نورانی، از نخستین سده‌های اسلامی، پایاپای آن پیش آمده تا خود را به امروز رسانده است. موقوفات بارگام امام رضا(ع) در گذر روزگاران به اندازه‌ای گسترده شده‌اند که گاه در شمار نمی‌آیند. تنوع آنها نیز به اندازه‌ای است که نگاه هر بیننده را، از ایران و غیرایرانی، با شگفتی همنشین می‌کند. آگاهی از میزان، چگونگی و تنوع موقوفات در مشهد و بارگاه هشتمین امام شیعیان می‌تواند بیانگر پیوند تاریخی باور دینی و اندیشه نیکوکاری در سرزمین ایران باشد.
بررسی منابع تاریخی و اسناد تاریخی آستان قدس‌رضوی از پراکندگی فراوان مجموعه موقوفه‌های آستان قدس‌رضوی نشان دارد. شهرهای گوناگون در استان‌های خراسان، گلستان، مازندران، گیلان، تهران، قزوین، کرمان، یزد، خوزستان، فارس و اصفهان در ایران، میزبانی بخشی از موقوفات گسترده آستان قدس‌رضوی را برعهده دارند. منظومه این موقوفات اما به گستره سرزمین ایران محدود نمی‌شود. بارگاه نورانی امام هشتم(ع) در کشورهای سوريه، افغانستان، جمهوری‌آذربايجان و هندوستان نیز موقوفه‌هایی دارد.
 

دسته‌بندی موقوفات آن بارگاه والا
وقف در مسیر تکامل انسان و جامعه در تاریخ سرزمین ایران، جایگاهی والا داشته است. واقفان در دوره‌های گوناگون با بهره‌گیری از منش نیک‌اندیشانه در این سرزمین، دارایی‌های خود را در مسیرهایی وقف کرده‌اند تا نیت‌های‌شان را برآورده سازند. درنگی بر موقوفه‌های گوناگون حرم رضوی می‌تواند مسیر اندیشه واقفان را در تاریخ بیانگر باشد.  زمین کشاورزی و شهری، دکان و حجره، خانه، خودرو، سپرده ثابت بانکی، سهام کارخانه، بیمارستان، آسیاب، قنات، موتور چاه آب، چاه آب، باغ، کتاب خطي و چاپي و مجموعه هنري، دسته‌بندی موقوفه‌های بارگاه رضوی به‌شمار می‌آیند. واقفان در دوره‌های گوناگون تاریخی از گذشته‌های دور تا امروز، دارایی‌های خود را در این دسته‌ها وقف کرده‌اند.
آگاهی از چگونگی مصرف درآمدهای موقوفات گوناگون آستان قدس‌رضوی می‌تواند نشان دهد نیک‌اندیشان در بیش از یک هزاره از پیشینه وقف بر این نهاد مذهبی، چه نیت‌هایی در اندیشه خویش داشته‌اند. وقف‌نامه‌ها به‌عنوان سندهای مهم تاریخی مشخص کرده‌اند درآمدهای یادشده چگونه باید هزینه شوند. بخشی از درآمد موقوفه‌ها به حقوق متولیان و ناظران اختصاص یافته است. سوخت روشنايي، پاک‌سازي و خوش‌بو کردن حرم مطهر، خادمان، حافظان، دربانان، فراشان، مؤذنان و کفشداران، تعميرات حرم مطهر، دارالشفا و بيمارستان‌هاي وابسته، برخی افراد و مکان‌هایی‌اند که درآمد موقوفات باید برای آنها صرف شود. همچنین مهمانسرا و اطعام، برگزاري مراسم جشن و سرور در عیدهای مذهبي و پرداخت عيدي به خادمان و یتیمان سادات، زائران، سوگواري و روضه‏خواني براي معصومان و ائمه اطهار عليهم‏السلام، سادات، طلاب و اهل علم، فقیران و مستمندان، فرش حرم مطهر، کتابخانه‏هاي آستان قدس رضوی، نايب الزياره، خيرات و مبرات، حافظان مقبره‌های خانوادگي واقفان، بازماندگان واقفان و امور فرهنگي، دیگر حوزه‌هایی به‌شمار می‌آیند که مورد نظر واقفان برای هزینه‌کرد موقوفات بوده‌اند. آستان قدس‌رضوی آن‌گونه که آمار کنونی نشان می‌دهد بیش از ٥٠٠واقف بزرگ دارد که در دوره‌های گوناگون تاریخی دارایی‌های خود را بر این نهاد مذهبی وقف کرده‌اند.  موقوفه‌های آستان قدس‌رضوی در گذر زمان، در کنار تأثیری که بر گسترش بارگاه نورانی امام رضا(ع) و زائران و خدمتگزاران آن گذارده‌اند، همچنین در رشد اقتصادی و فرهنگی خراسان و نیز دیگر مناطق کشور بسیار موثر بوده‌اند.

منبع: شهروند