1396/11/17 ۰۸:۱۸
اندیشه حفاظت از محیط‌زیست در جهان چگونه در تاریخ تمدن انسانی شکل گرفت
مهدی رفعتی‌پناه: آغاز واکاوی و بررسی پیدایش اندیشه حفاظت از محیط‌زیست در جهان، با یک پرسش می‌تواند همراه شود؛ زمینه‌ها، علت‌ها و عامل‌های تاریخی توجه جهانی به حفاظت از محیط‌زیست بر چه پایه‌هایی استوار بوده است؟ برای پاسخ به این پرسش، به انقلاب صنعتی و پیامدهای پیشرفت بشر بر پیوند او با طبیعت باید نگاهی اندازیم. عامل‌های گوناگونی در نتیجه پیدایش انقلاب صنعتی و پیشرفت بشر، آسیب‌رسانی به طبیعت را در پی آورد. اما این وضع تازه، همزمان با آسیب‌رسانی‌ها و دست‌اندازی‌ها، توجه انسان به محیط‌زیست خود و شکل‌گیری جنبش‌ها و گفتمان‌های محیط‌زیست را به همراه داشت. افزایش جمعیت، شاید مهمترین علت نیاز انسان به افزایش میزان بهره‌برداری از طبیعت بوده است. جامعه و تمدن انسانی به‌ویژه از سده ١٨ میلادی درپی پیشرفت‌های پزشکی و در نتیجه کاهش مرگ‌ومیر، بیشتر با این پدیده روبه‌رو شد. جمعیت کشورها از آن روزگار ناگهان افزایش یافت، به گونه‌ای که منحنی رشد جمعیت انسان از آن دوره تاکنون همواره سیر افزایشی گرفت. نگاهی به آمارهای موجود جمعیت‌نگاری کشورهای گوناگون به‌ویژه در اروپا، این دگرگونی مهم را بهتر می‌نمایاند. جمعیت کشورهای اروپایی بدین‌ترتیب از نخستین سال‌های سده قرن ١٩ تا نخستین سال‌های سده ٢٠ میلادی، تا نزدیک سه برابر افزایش داشت. انقلاب صنعتی در تمدن بشری، گذشته از آن‌که افزایش جمعیت را در پی آورد، همچنین کار و پیشه جامعه‌های اروپای را از الگوی زندگی کشاورزی به زندگی صنعتی دگرگون کرد. جمعیت شهری به رشد روی گذاشت و مهاجرت از روستاها به شهرها شتاب بسیار یافت. آمارها نشان می‌دهند میزان جمعیت روستاها در دو واپسین سده ١٩ و نخستین ده‌های سده ٢٠ میلادی کاهش داشت و جمعیت شهری، همزمان افزایش یافت. میزان بهره‌برداری از منابع معدنی و طبیعی نیز در پی این دگرگونی‌ها روزبه‌روز بیشتر شد. مثلا بهره‌برداری از منابع زغال‌سنگ به‌عنوان منبعی از انرژی که عاملی مهم در رواج تمدن صنعتی به شمار می‌رفت، بسیار به افزایش روی گذاشت. تولید زغال‌سنگ فرانسه در سال ١٨١٥ میلادی کمتر از ٩٠٠هزار تن بود، اما این میزان در سال ١٨٣٠م به ٢میلیون تن رسید. تولید زغال‌سنگ بلژیک نیز تا سال ١٨٣٠ به میزانی بیش از ٣ برابر فرانسه رسیده بود. میزان تولید زغال‌سنگ در بریتانیا در میانه سال‌های ١٨١٥ تا ١٩٣٠ میلادی از ١٥میلیون تن به ٣٠میلیون‌تن افزایش یافت. تولید و استخراج این ماده معدنی در آلمان در میانه سال‌های ١٨٧١ تا ١٩١٣ میلادی نزدیک به هفت‌برابر و تولید زغال قهوه‌ای (لیگنیت) ١٠برابر شد. تولید زغال‌سنگ سراسر جهان سال ١٨٠٠ میلادی بیش از ١٥میلیون تن بود، اما سال ١٨٦٠ میلادی به ١٣٢میلیون تن، سال ١٩٠٠ میلادی به ٧٠١میلیون تن و سپس سال ١٩٥٠ میلادی به ١٤٥٤میلیون تن افزایش یافت. نیاز بشر به تولید انرژی بیشتر برای گرداندن کارخانه‌ها و ماشین‌آلات اختراعی، باز تلاش بشر برای استثمار بیشتر مواد طبیعی و طبیعت را درپی آورد. بهره‌برداری از مواد طبیعی برای تولید انرژی از سال١٨٦٠ تا ١٩٥٠ میلادی، میزان فشار واردشده به طبیعت را می‌نمایاند. ١٣٢میلیون تن زغال‌سنگ در جهان سال١٨٦٠ میلادی بهره‌برداری شد، اما این میزان سال١٩٥٠ میلادی به ١٤٥٤میلیون تن رسید. سهم خودروها در آلودگی‌های محیط‌زیستی نیز در کنار این دگرگونی‌ها و عامل‌ها چشم‌پوشیدنی نیست. اختراع و تولید وسیله‌های نقلیه موتوری و خودرو، از مهمترین عامل‌های آلودگی هوا به شمار می‌آید که درخواست بهره‌گیری از منابعی چون نفت را در پی آورد. عصر ساخت خودرو از سال١٩٠١ میلادی آغاز شد که مرسدس آلمانی به‌عنوان الگوی یک خودرو سواری ساخته شد. تولید سالانه خودرو در بریتانیا، آلمان و فرانسه تا سال١٩١٣ میلادی، از ٢٥هزار به نزدیک ٥٠هزار دستگاه رسید. ایالات‌متحده آمریکا در همین زمان در تولید خودرو از اروپا پیشی گرفت، چنان که کارخانه فورد در سال ١٩١٣ میلادی به تنهایی نزدیک ٢٠٠هزار دستگاه مدل تی (T) تولید کرد که تا آن زمان ٣/١میلیون خودرو در ایالات‌متحده تولید و ثبت شده بود. آمار تولید خودرو در فرانسه به سال ١٩٠٥ میلادی، ١٤هزار دستگاه در سال بود. این میزان سال ١٩١٣ میلادی به ٤٥هزار دستگاه افزایش یافت. میزان تولید خودرو در آمریکا بر پایه پاره‌ای آمارها، سال ١٩٢٠ به حدود ٣/٢میلیون دستگاه رسیده بود. افزایش تولید خودرو در آمریکا و دیگر کشورهای تولیدکننده همچنان با رشدی فزاینده پیوستگی داشت. میزان تولید خودرو در آمریکا سال١٩٢٣ از مرز ٧/٣میلیون دستگاه گذشت. ٤٣کارخانه تولید خودرو سال ١٩٢٦ میلادی در آمریکا فعالیت داشتند که موجب شد تولید در همین سال به مرز ٤میلیون دستگاه برسد. افزایش تولید خودرو با افزایش شمار این دستاورد وسوسه‌کننده تمدن صنعتی در خیابان‌ها برابر بود که این دگرگونی، مصرف بیشتر سوخت‌های فسیلی و آلودگی هوا را درپی می‌آورد. بیش از ٢٠میلیون خودرو سال١٩٢٧ میلادی در خیابان‌های آمریکا رفت‌وآمد می‌کردند، درحالی‌که تنها ٣٠٠ دستگاه خودرو سال١٨٩٥ میلادی در آمریکا وجود داشت. ١١سال بعد ٥/٤میلیون دستگاه خودرو در بازارهای داخلی آمریکا فروخته شد. تولید خودرو در آمریکا یک‌سال بعد در ١٩٢٩ میلادی به ٣/٥دستگاه رسید. آمار تولید ٢/٩میلیون خودرو در آمریکا در سال١٩٥٥ میلادی، رشد شگفت‌انگیز تولید این وسیله صنعتی اما آلاینده محیط‌زیست را می‌نمایاند. وضعیت، در دیگر کشورهای تولیدکننده خودرو نیز همین‌گونه بود و بسته به اوضاع اقتصادی، در نوسان اما همواره رو به افزایش بود. این دگرگونی‌های بزرگ صنعتی، بهره‌گیری روزافزون از منابع طبیعی همچون نفت و برخی دیگر از سوخت‌های فسیلی را درپی داشت و بستر اصلی آلودگی هوای زمین را فراهم آورد. جنگل‌زدایی نیز دیگر پدیده نابودگر و آسیب‌رسان محیط‌زیست در سده‌های اخیر تمدن بشری در جهان به شمار می‌آید. جنگل‌های جهان اکنون نزدیک ٣٤٠٠میلیون هکتار، یعنی ٢٧درصد سطح زمین را دربرمی‌گیرند. جنگل‌زدایی در جنوب به دلیل کشاورزی یا صنعتی‌سازی ابتدایی، نزدیک به ١٤میلیون هکتار در سال است. پاره‌ای برآوردهای تاریخی نشان می‌دهد نزدیک به ٤٥٠میلیون هکتار از منطقه‌های جنگلی از سال ١٩٦٠ میلادی بدین‌سو از میان رفته‌اند. یک‌سوم پوشش جنگلی در آسیا نابود شده است، درحالی‌که در آفریقا و آمریکای لاتین نزدیک ١٨درصد جنگل‌ها در همین بازه زمانی از میان رفته‌اند. همچنین بر پایه برآوردها تنها ٨٠٠میلیون هکتار از ١٤٠٠میلیون هکتار جنگل‌های مرطوب گرمسیری برجای مانده است. بر پایه برآورد سازمان منابع جهانی (WIR) نزدیک ٥٣درصد جنگل‌های گرمسیری در مقایسه با ٤هزار‌سال پیش مانده است. جنگل‌های بارانی تا سال ١٩٥٠ میلادی نزدیک ١٥درصد سطح زمین را پوشانده بودند که در کمتر از ٥٠سال بیش از نیمی آنها در پی آتش‌سوزی و بهره‌برداری انسان از میان رفتند. نزدیک ٢٠٠هزار هکتار از جنگل‌های بارانی هر روز به‌گونه‌ای باورنکردنی در اثر آتش‌سوزی نابود می‌شوند و اگر این روند با همین نرخ ادامه داشته باشند، کارشناسان برآورده کرده‌اند تا سال ٢٠٢٠ میلادی نزدیک ٨٠ تا ٩٠درصد اکوسیستم‌های جنگل‌های بارانی نابود خواهند شد. این دگرگونی‌ها، آسیب‌ها و تخریب‌های بنیادین طبیعت و سرمایه‌های آن، رفته‌رفته پیدایش جنبش محیط‌زیستی را در روزگار پس از جنگ دوم جهانی، در کنار جنبش‌های اجتماعی به همراه آورد و راه را برای توجه بیشتر دولت‌ها به سیاست‌گذاری‌های محیط‌زیستی گشود. جامعه جهانی چه تلاش‌ها و فعالیت‌هایی برای حفاظت از محیط‌زیست انجام داده است؟ گذشته از آنچه به‌عنوان گفتمان محیط‌زیست یا جنبش‌های محیط‌زیستی یاد می‌شود و درون خود ادبیات محیط‌زیستی و سازمان‌های محیط‌زیستی مردم‌نهاد را نیز دارد، از برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد (UNEP) می‌توان نام برد. برنامه توسعه سازمان ملل متحد (UNDP) و یونسکو نیز به پاره‌ای کنش‌های محیط‌زیستی و افزایش سطح سلامت بشر و محیط‌زیست آن پرداخته‌اند. همچنین سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی (FAO) نیز در این گستره فعال بوده است. کنفرانسی در این میان پس از جنگ دوم جهانی به سال ١٩٧٢ میلادی در استکهلم برگزار شد که فصلی نو در مسیر تلاش‌های جهانی برای حفاظت از محیط‌زیست پدید آورد. برگزاری چنین کنفرانس‌هایی تا امروز نیز پیوستگی یافته است. برگزاری چنین کنفرانس‌هایی، همچنین انعقاد کنوانسیون‌های محیط‌زیستی البته هرچند سودمند بوده‌اند، اما تا زمانی که کشورها، دولت‌ها و مردمان سراسر جهان به این نتیجه نرسند که محیط‌زیست در خطر جدی جای دارد و نخستین آسیب این خطر به انسان و تمدن بشری می‌رسد، چنین کوشش‌هایی تنها بر کاغذ می‌ماند. برون آمدن آمریکا از تعهدنامه پاریس، نمونه‌ای روشن در این زمینه به شمار می‌آید.
منبع: فرهیختگان
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید