جهانگردان درباره خلق‌وخوی ایرانیان در تاریخ چه نوشته‌اند

1396/10/13 ۱۱:۰۵

ویژگی‌های مردمان یک سرزمین در گذر تاریخ، از آنان تصویرهایی ارایه می‌دهد که با آن نماها شناخته می‌شوند. این تصویرها درواقع بازتابنده شخصیت و منش مردمان آن سرزمین به شمار می‌آیند. بهترین روایتگران خلق‌وخو و منش یک ملت، کسانی‌اند که از بیرون آن جامعه در قالب‌هایی چون مهمان بدان‌جا رفته، با آن مردمان روبه‌رو می‌شوند.

روایت مردمان بخشنده و باهوش

ویژگی‌های مردمان یک سرزمین در گذر تاریخ، از آنان تصویرهایی ارایه می‌دهد که با آن نماها شناخته می‌شوند. این تصویرها درواقع بازتابنده شخصیت و منش مردمان آن سرزمین به شمار می‌آیند. بهترین روایتگران خلق‌وخو و منش یک ملت، کسانی‌اند که از بیرون آن جامعه در قالب‌هایی چون مهمان بدان‌جا رفته، با آن مردمان روبه‌رو می‌شوند. جهانگردان و مسافرانی بسیار در دوره‌های گوناگون تاریخی به ایران آمده‌اند که سفرنامه‌های آنان، سندهایی مهم برای شناخت ویژگی‌های اخلاقی و کرداری ایرانیان در روزگاران گذشته به شمار می‌آیند. در کنار تصویرهایی روشن و تاریک و نیک و بد که جهانگردان از ایرانیان در گذشته ارایه داده‌اند، «نرم‌خویی»، «مهربانی» و «بخشندگی (اکرام)» در دسته ویژگی‌هایی برشمرده می‌شوند که جهانگردان در دوره‌های گوناگون از آنها نام برده و یاد کرده‌اند.

باتربیت، مهربان، بخشنده

گیوم آنتوان اولیویه، جهانگرد فرانسوی که در اوایل دوره قاجار به ایران آمده، ازجمله شرق‌شناسانی به شمار می‌آید که در این‌باره به زیبایی سخن رانده است. وی توصیفی جذاب از منش ایرانیان دارد. روایت وی البته در مقایسه ایرانیان با مردمان یکی از همسایگان تاریخی آنان ارایه می‌شود. اولیویه در کتاب «سفرنامه اولیویه»، نخست به شیوه زیست و حکومتگری عثمانیان در همسایگی ایران می‌پردازد تا سپس به هدف اصلی خود برسد «مسافر و سیاحی كه از مملكت عثمانی به ایران آید، در اول قدمی كه به خاك ایران گذارد، مشاهده می‌كند كه چقدر فرق و تفاوت میان این دو ملت هست. در تمامی آنچه در خاك عثمانی ببیند، آثار ستمكاری و وحشیگری در آنها هویدا باشد». این جهانگرد پرآوازه پس از این مقدمه، هر دو ملت و مردمان هر دو سرزمین را در ترازوی قیاس می‌گذارد «در تمامی خاك ایران، علایم یك ملتی ملایم‌الطبع و باتربیت مشاهده كند. ترك‌های عثمانی مردمانی متكبر و تحقیر كننده‌اند و در حق غربا نامهربانی كنند. ایرانیان مودب و اكرام كنند، و مهربان باشند».

ادامه توصیف اولیویه درباره مردمان این دو سرزمین دیرینه، نکته‌هایی جالب می‌نمایاند «تركهای عثمانی از روزی كه از [مناطق] سیحون و جیحون عبور كرده و در مملكت فرحبخش آسیای صغیر و یونان توطن كرده‌اند، هیچ از عادات جنگجویی و طبیعت خشن صحرانوردی خود ترك نكرده و همواره طالب آموختن صنایع و حرف و علوم بوده‌اند، و همیشه عشق و میل بر دادوستد و تجارت در آنها باقی است. این دو ملت، هر دو مطیع قانون یك مقصود، كه مقصود قرآن مجید است، باشند، و منقاد فرمان یك شریعت هستند. در یك اقلیم و یك آب‌وهوا ساكنند، اما عجب آنكه، یكی ... تنبل و نادان و دیگری باانسانیت و عاقل و آگاه است». آنتوان اولیویه البته اشاره می‌کند «ایرانیان در آگاهی و صنایع به پایه اروپاییان نرسیده‌اند، و این نیست مگر از عادات آنها كه امر به دوری از اهل ملل خارجه كنند.» اما سپس تاکید می‌ورزد «اگر مانند تركهای عثمانی با فرنگستان همسایه بودند، و اگر بازار ایران و پایتخت آن و شهرهای این مملكت بسهولت می‌توانست با فرنگستان مراوده كند، و اگر افراد ملّت ایران را مانند تركهای عثمانی قدیم، ممكن بودی كه به مملكت اروپا سفر كنند، حال مدتی بود كه ایران هم مانند فرنگستان شده بود».

متواضع، فروتن، تیزهوش

شیوه ویژه رفتار ایرانیان به‌ویژه با مهمانان و غیرایرانیان، پدیده‌ای درخور توجه در تاریخ این سرزمین به شمار می‌آمده است. این مسأله نگاه بیشتر مسافران ایران را در دوره‌های گوناگون تاریخی به سوی خود کشانده است. آدام اولئاریوس، کشیشی آلمانی به شمار می‌آید که در روزگار صفوی به ایران سفر کرده است. وی «در کتاب ایران عصر صفوی از نگاه یک آلمانی»، توصیفی از خلق‌وخو و منش مردمان ایران در روزگار یادشده ارایه می‌دهد که با روایت اولیویه هم‌خوانی بسیار دارد. اولئاریوس می‌نویسد «ایرانی‌ها طبیعتا دارای روحی بزرگ، نیروی دریافت بسیار خوب و استعداد بسیارند. تیزهوشی و سرعت انتقال آنان سبب شده است تا شاعرانی بزرگ از میان آنان برخیزند که در آثار خود مطالب قابل تفکر و تأمل آورده‌اند. ایرانی‌ها به کسب دانش و هنر ارزش زیاد می‌نهند.»

وی پس از اشاره به این ویژگی‌های روحی ایرانیان، درباره ادب و نکومنشی آنها در برابر دیگران سخن می‌راند «ذاتا افرادی متواضع و فروتن هستند و نسبت به دیگران بی‌اعتنائی نشان نمی‌دهند و با خوش‌خوئی و مهربانی با یکدیگر به‌ویژه بیگانگان روبه‌رو می‌شوند. هنگام گفت‌وگو کلمات مؤدبانه و متواضعانه‌ئی به کار می‌برند، مثلا هنگامی که کسی را درون خانه خود دعوت می‌کنند می‌گویند: «خانه ما را منور فرمودید» یا «قربان شما» یا «خاک پایم»، «چشمم کف پایت» و از این قبیل. مانند فرانسویان و حتی بیشتر از آنان بلدند که چگونه الفاظ را بیارایند و خوش‌آمد گویند».

روایت جهانگرد اتریشی از علاقه ایرانیان به نذر و صدقه‌دادن

یاکوب ادوارد پولاک، پزشک اتریشی دربار ناصرالدین‌شاه قاجار، از آن دسته جهانگردانی به شمار می‌آید که ریزبینانه به زندگی اجتماعی ایرانیان پرداخته است. مسأله صدقه و نذر و نیاز ایرانیان عصر قاجار در نگاه این جهانگرد اروپایی، بسیار نیکو نشسته است. او در کتاب سفرنامه‌اش «ایران و ایرانیان» تاکید می‌کند یک ایرانی «صدقه بسیار به فقرا می‌دهد و از نگهداری و رسیدگی به حیوانات نیز دریغ ندارد؛ وی در این کار از ریاکاری بری است و فقط از ندای قلب خویش تبعیت می‌کند و از این جهت بر اروپائیان برتری دارد». او در جایی دیگر به علاقه ایرانیان برای نذر‌کردن اشاره می‌کند «همچنین نذر کردن یا نذر بستن که وی در روزها و لحظات سخت زندگی بدان متوسل می‌شود و همواره آن را ادا می‌کند قابل ذکر است... به هنگام بیماری یکی از عزیزان و خویشاوندان، گوسفند می‌کشند و گوشت آن را به فقرا می‌دهند». پولاک از وضعیتی در جامعه ایران یاد می‌کند که درپی علاقه فراوان ایرانیان به صدقه‌دادن پدید آمده است «بر اثر دست‌ودل‌بازی که مردم در صدقه دادن دارند تعداد متکدیان نیز بسیار است. به‌خصوص به نابینایان بسیار کمک می‌کنند تا به جائی که بعضی از آنها از محل مال گدائی چند زن نگاه می‌دارند، و برخی دیگر مبالغی را که کم هم نیست ناگزیر در جایی زیر خاک دفن می‌کنند. بین نابینایان یک حس تعاون و همکاری حکمفرماست؛ اغلب در دسته‌های چهار نفری گدایی می‌کنند و سر عابرین بانگ برمی‌دارند که «یک شاهی به چهار کور بدهید» و در فاصله گدائی نیز به انواع و اقسام شوخیها و لودگیها مشغولند. اغلب گداهایی دیده می‌شوند با دستهای بریده؛ اینها دزدانی هستند که کیفر دیده‌اند اما این حقیقت هیچ مانع جلب حس ترحم مردم نمی‌شود و آنها نیز مانند بقیه سهم خود را دریافت می‌کنند. این گداها از سر فرنگیها نیز دست بردار نیستند و بدین صورت مجیز آنها را می‌گویند که ظاهرا فرنگی‌ها از ایرانی‌ها رحیم‌تر هستند، در صورتی که عکس این مطلب صادق است».

منبع: روزنامه شهروند