حماسه‌ «علي‌نامه»؛ راوي جنگ‌هاي امام علي(ع) به شيوه شاهنامه

1389/2/5 ۰۴:۳۰

پيش از كشف علي‌نامه، كهن‌ترين حماسه ديني را «خاوران‌نامه» ابن حسام مي‌دانستند كه در قرن نهم سروده شده بود. كشف علي‌نامه، تاريخ حماسه‌سرايي ديني را چهارصد سال پيشتر برد.

تا پيش از كشف علي‌نامه، كهن‌ترين حماسه ديني را «خاوران‌نامه» ابن حسام مي‌دانستند كه در قرن نهم سروده شده بود. كشف علي‌نامه، تاريخ حماسه‌سرايي ديني را چهارصد سال پيشتر برد.

"علي‌نامه " منظومه‌اي‌ است بازمانده از قرن پنجم كه تنها 60 سال پس از خلق شاهنامه به مقابله با آن برخاسته. شاعر اين منظومه يازده هزار بيتي كه ربيع نام دارد، ضمن احترام به فردوسي و اثر هنري‌اش، شاهنامه را دروغ مي‌داند و در مقابل آن «حماسه راستين» را معرفي مي‌كند؛ يعني جنگ‌هاي امام علي عليه السلام.

پيرامون اين منظومه و نيز ويژگي‌هاي تاريخي و ادبي آن با رضا بيات، پژوهشگر ادبي خبرگزاری فارس گفت‌وگويي كرده‌است كه در زير مي‌آيد:
* آقاي بيات! سراينده علي‌نامه عمدتا از چه منابعي بهره برده است و آيا اين منابع و مآخذ امروز براي ما روشن است؟
- مأخذ تاريخي «ربيع» روايات ابومخنف لوط بن يحيي ا ست كه دو كتاب درباره جنگ‌هاي جمل و صفين داشته است. با اين كه اين كتاب‌ها به ما نرسيده است، از ديگر روايات و قرائن مختلف مي‌توان دانست كه شاعر علي‌نامه تا حدودي به متن تاريخ وفادار بوده است و به اين لحاظ شعر او در باب تاريخ جنگ‌هاي جمل و صفين كتابي ارزشمند به حساب مي‌آيد.
زبان شعر او نيز بسيار كهن است و گنجينه‌اي است از واژگاني كه امروز مهجور و فراموش شده اند و حتي در كتب همان عصر هم به سختي مي‌توان مشابهتي براي آن‌ها يافت. به لحاظ دستوري بديعي و شيوهاي بياني نيز نكاتي در خور توجه در اين منظومه يافت مي‌شود.
* از ديدگاه ادبي "علي‌نامه " در چه مرتبه‌اي قرار مي‌گيرد؟ آيا اساسا "ربيع " با ويژگي‌هاي شعر فارسي آشنايي داشته است و مي‌توان او را در رديف شاعران فارسي‌سرا قرار داد يا آنكه اين منظومه صرفا از جهت تاريخي اهميت دارد؟
- وزن منظومه دقيقاً وزن شاهنامه فردوسي است؛ يعني "فعولن فعولن فعولن فعل ". شاعر عروض را در حد عصر خود مي‌شناسد و به آن پايبند است؛ اما برخي ويژگي‌هاي سبكي از يكسو و اشتباهات كاتب از سويي ديگر سبب شده‌اند كه كمتر صفحه‌اي را ببينيم كه چندين خطاي فاحش عروضي نداشته باشد. در ابيات اندكي نيز كار از دست شاعر در رفته و بيت به واقع موزون نيست.

* با توجه به تاكيدي كه سراينده به شاهنامه داشته است آيا جدا از وزن منظومه، شيوه كار فردوسي تاثير ديگري بر ربيع نداشته است؟
- قطعا. چنان كه خود شاعر مي‌گويد، علي‌نامه را به تقليد و در جواب شاهنامه سروده است و با توجه به فاصله زماني اندكش با فردوسي و اين كه اولين كسي است كه شاهنامه را استقبال كرده و جواب داده در اوج اهميت است. فردوسي در 420 در گذشته است و علي نامه در 482 سروده شده:
چو آمذ به سر نظم‌ اين‌ سعد فال‌
دو و چارصد بود و هشتاد سال‌
مهمترين جايي كه ربيع به شاهنامه اشاره مي‌كند آن جاست كه سبب تأليف شاهنامه را باز مي‌گويد كه توطئه كرّاميان بوده و نهايتاً خواننده خردورز را به علي‌نامه خواندن دعوت مي‌كند و از شهنامه خواندن بر حذر مي‌دارد. اين ابيات نيز از جهت اطلاعاتي كه راجع به شاهنامه و درك عمومي مردمان آن عصر از شاهنامه به دست مي‌دهد، بسيار قيمتي است.
* "علي‌نامه " عمدتاً به چه فرازهايي از زندگي حضرت امير(ع) پرداخته و آيا به لحاظ موضوعي در متن اشعار تفكيكي صورت گرفته است؟
- بله. البته در خود نسخه عنوان‌بندي قابل اعتنايي وجود ندارد. ظاهرا تلاش كاتب بر اين بوده كه حرب جمل به دوازده فصل تقسيم شود و به همين منظور هر از گاهي (اوايل هر 500-600 بيت و اواخر هر 10-20 بيت) مستطيلي توخالي با خطوطي قرمز رنگ رسم كرده است كه البته خاصيت و اهميتي ندارد. در حرب صفين كار منظم‌تر است و داستان در چند "مجلس " بيان مي‌شود. اين مجلس بنديها در خود شعر هم آمده است:
دوم مجلس آمد ز صفين بسر
سوم مجلس است آنك گويم دگر
چو شد ساخته اين سه مجلس بنظم
ابر مجلس چارمين كرد عزم
اما برخي از عناوين موضوعي علي نامه كه در خود منظومه نيامده چنين است:
آغاز كتاب و خلاصه تاريخ خلافت شيخين- خلافت عثمان- بيعت با اميرالمؤمنين(ع)- محاجه اميرالمؤمنين(ع) با طلحه و بيعت طلحه با آن حضرت- فتنه انگيختن عبدالله عامري در بصره- خروج طلحه و زبير از مدينه به سوي مكه- سپاه گرد كردن عايشه- ياري خواستن از معاويه- حركت اصحاب جمل از مكه و پرچم گرفتن عبدالله بن زبير- نامه نوشتن علي به كوفيان و فرستادنش حسين (ع) و عمار را به كوفه- سپاه بيرون آوردن علي و سپاه آراستن طلحه- تير انداختن زبير كه اولين تير جنگ بود و فرود آمدنش به خطا بر پيكر طلحه و مردن او- طلاق دادن علي عايشه را از همسري پيامبر(ص)- حفظ اميرالمؤمنين حرمت عايشه را و فرستادنش محمد ابوبكر را به نزد عايشه- پايان حرب جمل و ذكر نام آنان كه علي در هر نماز لعنشان مي كرد- آغاز حرب صفين- لشكر گرد آوردن معاويه و نامه نوشتنش به علي- فرستادن علي طرماح طايي را به رسولي به نزد معاويه و زبان آوري و رشادت طرماح- به مصر رفتن محمد ابوبكر- هجوم سپاه معاويه به مصر و مقابله ي مصريان و گريختن محمد ابوبكر به نزد علي- فرستادن علي مالك را به مصر

* جدا از حضرت امير(ع) كه به صورت طبيعي چون منظومه درباره شخص ايشان است پررنگ‌ترين شخصيت روايي اين كتاب هستند، مؤلف به چه نام‌ها يا شخصيت‌هايي توجه بيشتري نشان داده است؟
- بي شك پركاربردترين نام در اين منظومه نام‌هاي مختلف اميرالمؤمنين(ع) چون علي، حيدر و ... است. پس از آن نام پيامبر(ص) به كرات ديده مي‌شود كه عمدتاً در مواردي است كه گفته‌اي از ايشان نقل مي‌شود يا چيزي به آن حضرت منسوب مي‌شود.عمده نام‌ها ي موجود در علي‌نامه را مي‌شود در كتب تاريخي يافت و شخصيت‌ها نيز تفاوت عمده‌اي با شأن تاريخي خود ندارند. مهمترين قهرمانان مثبت علي نامه يعني آنان كه طرفدار اميرالمؤمنين هستند، اينانند: مالك اشتر، عمار، عبدالله بن عباس، محمد بن ابوبكر، محمد حنفيه[بن علي بن ابيطالب]، حسن(ع)، حسين(ع)، عباس بن علي(ع)، عثمان بن علي، عثمان بن حنيف، ابن عمار، ابراهيم ابن مالك، اشعث بن قيس، قنبر، عبدالله بن عفيف، احنف بن قيس، جرير، شريح، ام سلمه و شهربانو قهرمانان مخالف اميرالمؤمنين(ع) نيز اينانند: ابوبكر بن ابي قحافه، عمر بن خطاب، عثمان بن عفان، معاويه، عمرو بن عاص، مروان، مغيره، وليد بن عتبه، ابوهريره، ابوموسي اشعري، سعد وقاص، عبدالرحمان بن عوف، خالد، عايشه، طلحه، زبير، عبدالله بن زبير، مصعب بن زبير، ابن طلحه، امير يمن، ژعبدالله عامري، عوف بن نصر يا نصر بن عوف، عبدالله بن عمرسراقه، قعقاع،كرنب يا كريب، ابن خديج، مسلمه، عبيدالله بن فضل، ابن خالد، ابو الاعور، هلال بن علقمه، يزيد بن معاويه.

* آقاي بيات! همان طور كه مطلع هستيد منظومه‌هاي كهني كه امروزه به دست ما رسيده همگي با ستايش و مدح خداوند و ائمه اطهار(ع) شروع شده‌اند و شايد مثنوي معنوي مولانا تنها استثناء در اين زمينه باشد كه تازه همان هم دلايل خاص را دارد، آيا "علي‌نامه " نيز از اين رويه پيروي كرده است؟
- بله اما متاسفانه ابيات آغازين منظومه كه علي‌القاعده اصلي‌ترين جاي حمد و نعت هستند، از دست رفته‌اند؛ ولي در لابه‌لاي ابيات نيايش‌ها و تحميديه‌هايي ديده مي‌شود كه البته مجمل و خلاصه است. اين آغاز يكي از بلندترين خطبه هاي مولا(ع) در منظومه است:
علي رفت بر منبر اندر زمان
ثنا گفت بر ايزد كامران
ز بعد ثناي جهان آفرين
ابر مصطفا كرد صد آفرين
يكي خطبه كرد آن گزين عرب
كه ماندند خلقان ازو در عجب
* توصيف جنگ و ستيز جنگاوران در اين منظومه چه ويژگي‌هايي دارد؟ چون به هر حال "علي‌نامه " جزء "حماسه‌هاي مذهبي " دسته‌بندي مي‌شود و به طور قطع وجوه شعر حماسي و ويژگي‌هاي آن در مرتبه نخست از اهميت قرار دارد.
- در علي‌نامه معمولاٌ رجزخواني هر پهلوان از دو سه بيت فراتر نمي‌رود و خيلي سريع كار به جنگيدن مي‌رسد و وصف هر نبرد هم همين حدود زمان مي‌برد. به عنوان نمونه بخشي از ابيات مرتبط با مبارزات جنگ صفين چنين است:
ز گفتار وي نصربن‌عون تيز
به ميدان برون شذ ز بهر بريز
چو كوهي ز پولاد ابر پشت باد
همي گفت از كبر آن بد نژاد
چو رفت آن دلاور به آوردگاه
همي كرد زي لشكر دين نگاه
همي گفت اي خيل عثمان كشان
ابر مرگتان داذ خواهم نشان...

* داستان‌هاي فرعي و وقايعي كه در حاشيه خط اصلي منظومه قرار دارند واجد چه ويژگي‌هايي هستند؟ آيا اساسا توجه درخوري به اين مسائل شده است؟
- بله. به طور مثال از اتفاقات جالب مربوط به زنان، داستاني است كه در پايان جنگ جمل روي مي‌دهد. عايشه اسير شده ولي اميرالمؤمنين عليه السلام به احترام پيامبر(ص) او را محترم مي‌دارد و عزم مي‌كند كه عايشه را به مدينه بازگرداند. محمد بن ابي بكر را -كه از ياران وفادارش است و از سويي برادر عايشه هم محسوب مي‌شود- مأمور اين كار مي‌كند و سپاهي به او مي‌دهد كه همگي دختراني‌اند زره پوش و نقابدار و به هيأت مردان. هيچ كس هم از اين راز با خبر نمي‌شود مگر وقتي كه اين سپاه عايشه را با تكريم تمام به مدينه مي‌رساند و عايشه باز بنا بر ناسازي مي‌گذارد كه "علي حرمت مرا حفظ نكرد و مرا با مرداني بيگانه تنها نهاد ". در اين هنگام دختران نقاب از چهره بر مي‌گيرند و ظرافت كار اميرالمؤمنين را آشكار مي‌سازند.
تصحيح کتاب علي‌نامه از سوي مرکز ميراث مکتوب به همت رضا بيات و ابوالفضل غلامي منتشرشده است