گوبوستان(قوبوستان) : راهی به عمق تاریخ

1388/8/24 ۰۳:۳۰

دکتر کیانوش کیانی هفت لنگ

دکتر کیانوش کیانی هفت لنگ



چند سال پیش در سفری که به جمهوری آذربایجان داشتم، گذرم به منطقه گوبوستان(قوبوستان) افتاد. احساس شباهت و همپوشانی تاریخی با منطقه "لرستان" مرا بر آن داشت تا از کتابچه ای که در آنجا به دست آوردم و مشاهدات خود، گزارشی کوتاه به خوانندگان ارجمند ارائه نمایم. شاید در آینده با تحقیقات مفصل تری بتوان ردپای تاریخ را از "لرستان تا گوبوستان" پی گرفت.
بل
گوبوستان یا قوبوستان: گوبوستان منطقه‌ای جغرافیایی در شرق جمهوری آذربایجان است و از سمت شرق به دریای خزر راه دارد.این منطقه در 60 کیلومتری جنوب باکو واقع شده است. سه کوه سنگی در این ناحیه وجود دارد که «بویوک داشی»، «کچیک داشی» و «دینگیر داشی» نامیده می‌شوند. در این منطقه، سنگ‌های حکاکی شده فراوان و نیز چندین غار وجود داردکه به نظر می رسد، قرنها پیش انسانهایی در آن زندگی می‌کرده اند. همچنین بقایای گورهای برجای مانده، حکایت از سکونت مردمان دیگر در دوره‌های بعدی تاریخی در این منطقه دارد. در عصر حجر، ظاهراً قله‌های این کوه به عنوان تله‌هایی برای شکار گاو های وحشی دوران باستان مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
آثار موجود در این کوه‌ها آن را به موزه ای روباز تبدیل کرده است. گوبوستان علی‌رغم ظاهر خشک و بایری که دارد، درگذشته مملو از انواع جانوران و پوشیده از پوشش‌های گیاهی متنوع بوده است.در اوایل عصر میان سنگی، ساکنان منطقه، در پناهگاهایی میان صخره‌های گوبوستان اردو زده و با شکار جانوران و جمع‌آوری میوه‌ها و گیاهان خوراکی، روزگار می‌گذراندند. پس از این هزاره، زندگی انسان‌ها تغییرات زیادی کرد. دوران‌های دیگر آمد و رفت و معیارهای فرهنگی انسان‌ها نیز تغییرات زیادی کرد. این تغییرات را می‌توان در حکاکی‌های سنگ های گوبوستان یافت. این سنگ‌های حکاکی شده، نمادی از بقایای آثار مادی و فرهنگی و لایه‌های فرهنگی و مناطق کهن و باستانی به شمار می روند. با توجه به جمع‌آوری این سنگ ها نوشته‌های شگفت‌انگیز و مناطق بویوک داشی، یکچی داشی و دینگیر داشی که دارای بناهای تاریخی، باستانی بسیاری هستند ، طبق مصوبه شورای وزرای جمهوری آذربایجان از تاریخ 9 دسامبر سال 1966این منطقه به عنوان اندوخته هنری ارزشمند نام‌گذاری شده است.
کوه‌های بویوک داشی و کچیک داشی و سنگ‌های صخره‌ای، با توجه بازتاب هنر انسان‌های اولیه یعنی دست نوشته‌های کهن، توجه بازدید کنندگان را به خود جلب می‌کنند. با وجود سکوت گسترده ای که بر صخره‌های منطقه حاکم است، گویی انسان صداهایی را می‌شنود و نفس انسان‌های اولیه را حس می‌کند. با نگاه خود وارد دنیای عصر میان سنگی می‌شود و با روش زندگی، کار و نحوه لباس پوشیدن پیشینیان خود آشنا می‌شود. این وقایع تاریخی به نوعی روایت می‌کنند که این هزاره کهن از منابع تاریخی ارزشمند می‌باشد.در اینجا نقش و نگارهای فراوانی از انسان‌ها و حیوانات در حکاکی‌های روی سنگ‌ها و صخره ها وجود دارد. در میان این سنگ‌ها داستان اجداد بشر قرار دارد، حلقه‌هایی که جانوران، نمادها و نشان‌ها، را به هم وصل می‌کند و جای پای آنها بر روی سنگ ها و سایر نشانه‌ها، گویای داستان‌هایی در مورد گذشته دور انسان است. همچنین نقش آدم هایی بر روی دیوارهای اماکن کهن و باستانی وجود دارد که نمونه‌های کهن‌تر آن نمایی از جلو و نیمرخ شکارچیان اولیه و زن مقدسی است که مادر و نمادهایی از نژاد انسانی را نشان می دهد. انسان‌ها در عصر میان سنگی بلند قد و مجهز به تیر و کمان و لباس رزم بودند.
این اشکال و تصاویر حک شده ، خاطره مردانی را که مثل بزرگ‌ترهای قبیله به شکار،کارو فعالیت می‌پرداخته اند، زنده می کند .
زنانی که در این تصاویر نشان داده شده‌اند دارای سینه‌های بزرگ و ران‌های چاق هستند که به نوعی نمادی از پرستش مادر، دارندۀ قلب مقدس هستند.
تصاویری که از جانوران بر جای مانده است،اطلاعاتی را در این قلمرو در مورد گاوهای نر، پرنده ها، پلنگ‌های برفی، سگ‌ها، روباه‌ها و غیره به ما می دهد. همچنین اشکال ترسیم شده‌ای از ماهی‌ها، مارها و مارمولک‌ها، حشرات و غیره نیز وجود دارد.
کهن‌ترین نوع این اشکال که واقع ‌گرایانه‌تر و متقارن می‌باشند، با خطوط ترسیم شده، نشان داده می‌شوند. دلیل این واقع‌گرایی را باید به عنوان شاهدی دانست که نشان می‌دهدکه ساکنان قدیمی گوبوستان زندگی را کاملاً می‌شناخته اند: جانورانی را که شکار می‌کردند بررسی و در مورد طبیعت و رفتارشان به تحقیق و مطالعه می‌پرداخته اند. صحنه‌هایی از وجود اسب نر در میان گله شیرهایی که در حال دریدن بزها هستند، تصاویری از چریدن یا آب نوشیدن گاوهای وحشی، سگ‌هایی که به دنبال خوک‌ها می‌دوند، گوزن‌های در حال فرار، گاوهای وحشی و بزها و گاوهای که در تله می‌افتند،بسیار شگفت‌انگیز و برجسته هستند، و از مشاهدات قوی ساکنان قدیمی گوبوستان نشأت می‌گیرند.
تعداد تصاویر ترسیم شده در تخته‌های سنگی گوبوستان در مقایسه با مجموعه های بزرگی از تصاویر حک شده باستانی که در مناطق دیگر یافت شده، چیز زیادی نیست. با این حال به حکاکی‌های روی سنگ در گوبوستان به لحاظ موضوعی، ترکیبی و وقایع و شرح حال تاریخی که دارند، منحصر به فرد می‌باشند. شرح وقایع تاریخی به ترتیب تاریخ وقوع آن بر روی سنگ‌ها و در اعصار گذشته دور، در مورد ریشه‌های هنر گرافیک در این منطقه سخن می‌گوید. در حالی که صحنه‌های رقص یالی نشان دهنده خاستگاه هنرهای نمایشی و رقص باله می‌باشد، تصویری از قایق‌ها، گواه این حقیقت است که ساخت کشتی در گوبوستان بیانگر قدیمی‌ترین نوع آن در جهان می‌باشد. دایره زنگی از جمله آلات موسیقی است که ساکنان منطقه از آن استفاده می کرده اند. این امر نشان دهنده آن است که آنها با موسیقی آشنایی داشته اند. ساکنان قدیمی گوبوستان رقص‌های دسته جمعی را با صدای این دایره زنگی انجام می‌داده اند. به عبارتی رقص یالی، رقص آئینی و مذهبی بوده است. گرچه این رقص‌ها بعدها معنی و مفهوم اصلی خود را از دست داد، اما همچنان به عنوان رقصی مشهور در زندگی مردم در آن وجود دارد.
گوبوستان را می‌توان کتابی سنگی از عصر حجر دانست که یکی از جوان‌ترین آثار باستانی این کتاب، کتیبه‌ای رومی به زبان لاتین می‌باشد که 1990 سال قدمت دارد. حکاکی‌های روی سنگ در گوبوستان اولین بار توسط قدیمی‌ترین معمار این منطقه،شادروان ایشهاک دافرزاد در سال 1939 کشف شد. در پی تلاش‌های وی برای کشف آثار باستانی این منطقه از سال 1940 تا 1965 بیش از 3500 سنگ نوشته بر روی 750 سنگ کشف شد.
داده‌های اصلی حاصل از رمزگشایی مطالب نوشته شده بر روی سنگ‌ها در گوبوستان تاریخ و در عین حال زندگی اقتصادی و کار و روش‌های شکار و سیستم‌های اجتماعی و فرهنگی مردم آن دوران را مشخص می‌کند.
تا به امروز تقریباً 6000 سنگ نوشته در گوبوستان یافت شده است. این نوشته‌های حکاکی شده بر روی سنگ‌ها و صخره‌ها بر روی سنگ آهک‌های نرم حک شده است، اما فقط بخشی از تمام صفحات این کتاب سنگی از افسانه کهن از هنرمندان آن دوران به دست ما رسیده است.
گفتنی است که فقط 5 تا 10درصد از این آثار حفظ شده است و مابقی آن به خاطر سیلاب و طوفان و یا بر اثر سنگ آهک پاک شده و به شکل کنونی درآمده است. سنگ نوشته‌های گوبوستان، خطوط گرافیکی نقش بسته بر روی سنگ‌ها توسط هنرمندان دوره باستانی حک شده است.
نشانه‌هایی از گل اُخرا در حفاری‌های باستان شناسان، یافت شده است. احتمالاً این هنرمندان محل بریدگی‌ها در خطوط نوشته شده بر روی سنگ‌ها را با رنگ پر می‌کردند اما به خاطر بودن این سنگ‌ها در هوای آزاد طی هزاران سال موجب پاک شدن این خطوط و تصاویر ترسم شده بر روی سنگ‌ها شده است.
تاکنون حفاری‌های باستان شناسان در گوبوستان در محل‌های چون:
Hyaniza, chardag zagasy, ovchular zagasy, ana zaga, shongar firuz, kaya arnsy. Dash alty, dieiranlar و مکان های مسکونی چون chapmaly, daire, beyukdash و بر روی بیش از 30 تپه انجام شده است. در نتیجه، بخش باستان شناسی موزۀ گوبوستان بیش از 53000 اثر باستانی را کشف کرده است که شامل سنگ چخماق، ابزارهای کار، سرتیر یا پیکان از جنس استخوان و سلاح‌هایی عمدتاً از جنس برنز، گلدان‌هایی از جنس خاک رس و غیره می‌باشد. ابزارهای ساخته شده از سنگ چخماق به ویژه شامل ابزارهای نوک تیز و چرخ دهنده دارای اشکال هندسی از جمله مثلث و ذوذنقه، درفش ، قلم درز و غیره که از جنس تیغه‌های به شکل چاقو هستند، تیغ‌هایی که از هسته سنگ بریده و خورد می‌شده اند. ابزارهای ضربه‌ای برای حکاکی بر روی سنگ رنده‌هایی برای جدا کردن ریشه‌های خوارکی گیاهان و چکش‌ها و انواع دیگری از ابزارهای بزرگ از قلوه سنگ ساخته می‌شد. از استخوان‌ها برای ساخت ابزارهایی برای بافتن، قلاب و ماهیگیری، نیزه بلند و غیره استفاده می‌کردند.
به نظر می رسدجانوران منطقه در دورۀ نوسنگی اهلی شده اند. در طول این دوره، مردم گوبوستان پیشرفت کرده و به مسافرت با کشتی‌هایی که خود ساخته بودند، می پرداختند . این مسئله با وجود تصاویر ترسیم شده از قایق‌ که بر روی سنگ‌ها حک شده است، تآئید می‌شود. به همین دلیل است که دریانورد و دانشمند مشهور نروژی، تور هیردال، سفر ویژه‌ای به منطقۀ گوبوستان داشت تا از این تصاویر حک شده از قایق‌ها دیدن کند.
وی تصاویر ترسیم شده‌ای از نوعی قایق را در گوبوستان مشاهده و به یافته‌های باستان شناسی در این منطقه علاقه مند شد. وی معتقد بود هر آنچه که در گوبوستان مشاهده کند، شواهد و مستنداتی است که در کتب و مقالات می‌توان یافت.
او گوبوستان را یکی از کهن‌ترین مناطق جهان با فرهنگ پیشرفته دانست و آرزو کرد که دانشمندان قادر به کشف رازهای این فرهنگ باشند. این سرزمین دارای داستان اسرار گونه ای است که افشای آنها، برای انجام تحقیقات تاریخی در دوران باستان ضروری است.
شاید اگر گردشگران فرهیخته هنگامی که از کنار این منطقه می گذرند، لحظه ای درنگ کرده و به دیدن این آثار و تعمق در آن بپردازند، این اسرار زودتر گشوده خواهد شد.


منبع: روابط عمومی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی