فرزانگی و تفکر اخوان الصفا

1396/9/26 ۱۰:۰۶

فرزانگی و خردمندی و دانایی از دیدگاه تفکر اخوان الصفا، و در تاریخ اندیشه ورزی و تبارشناسی تفکر، جایگاه و نقش بس مهمی دارد که از طریق نظریات و نظام فکری آنان، می توان به عمق و اثر آن پی برد. نظریه های اندیشگی اخوان الصفا، در مجموعه رسایل، و رساله جامعه آمده است؛ تفکر آنان از این حیث مهم است که هم تبارهای فکری گذشتگان را به آیندگان اهل خرد و دانایی، در حد توان و تلاش خود، رسانده اند و هم اندیشه های جدیدی مطرح کرده اند و هم پل و پیوند در تبارشناسی تفکر بوده اند. مثل نقش و تاثیری که در انتقال حکمت و تفکر و علم به اسپانیا و حکمای آن دیار داشته اند.

محمدعلی نویدی:  فرزانگی و خردمندی و دانایی از دیدگاه تفکر اخوان الصفا، و در تاریخ اندیشه ورزی و تبارشناسی تفکر، جایگاه و نقش بس مهمی دارد که از طریق نظریات و نظام فکری آنان، می توان به عمق و اثر آن پی برد. نظریه های اندیشگی اخوان الصفا، در مجموعه رسایل، و رساله جامعه آمده است؛ تفکر آنان از این حیث مهم است که هم تبارهای فکری گذشتگان را به آیندگان اهل خرد و دانایی، در حد توان و تلاش خود، رسانده اند و هم اندیشه های جدیدی مطرح کرده اند و هم پل و پیوند در تبارشناسی تفکر بوده اند. مثل نقش و تاثیری که در انتقال حکمت و تفکر و علم به اسپانیا و حکمای آن دیار داشته اند.
اخوان الصفا، به سابقه و انگیزه میلی که به گردآوری آرای متفاوت داشتند، «آزاداندیشان»، اندیشه های گوناگون را در رسایل خود مورد تفطن و توجه قرار داده اند، شاید، یکی از علل عمده مقبولیت و نفوذ و تاثیر عمیق و گسترده افکار آنان، همین دامنه ی وسیع آراء و اندیشه ها متفاوت بوده باشد؛ یعنی، اخوان الصفا، کثرت گرا بودند، هم در نظر و هم در عمل، لیکن، دارای قواعد و اصول و ضوابط معقول بودند؛
کثرت گرایی آنان، از همان آزاد اندیشی و عدم تعصب و تبعیت و تقلید خاص حکایت می کند؛ اخوان الصفا، به قومیت خود، یعنی ایرانی بودن، تعصب و جانبداری نداشتند، چون اهل منطق و تفکر بودند؛ حتی به دین و مذهب خاص اصرار و پافشاری نمی کردند، اگرچه دین کامل «اسلام» را معرفی می کردند.
فرزانگی و مهتری، یعنی، پختگی عقلانی و روحی، از منظر اخوان الصفا، منبع و منشا و سرچشمه اش عقل و نیروی خرد است؛ بنابراین، هرگاه توانایی عقلانی و حکمی و روحی ارتقاء و ارتفاع یابد، فرزانگی آدمی افزون می شود؛ پس، نیروی افزاینده ی فرهیختگی و پختگی انسان، همانا، ترقی و تعالی و فعلیت قوه عقل است؛ گویی، آدمی وقتی توانمند حقیقی می شود که اثر عقل را در پدیده ها و امور زندگی و صحنه و ساحت آفرینش، درک کند و دریابد. انسان لایق و شایسته آگاهی عمیق و دقیق است، بحکم عقل، و این لیاقت سبب فرزانگی و خردمندی وی می شود؛ راز و رمز فرزانگی آدمی را در توانایی تحول و تغییر مثبت و اثربخش وی باید جست و جو کرد؛ اخوان الصفا، به تحول فراگیر، مادی و روحی، قایل بودند؛ و کنجکاوی و توانمند شدن عقلانی و روحی را از استعدادهای بشری تلقی می کردند.
تفکر اخوان الصفا، در نظام اندیشگی آنان و در نظریه های گوناگون مطرح شده در رسایل ظهور یافته است. آنان به طبقه بندی علوم اهتمام ورزیدند و همه شعب دانش را اجمالا به سه طبقه عمده، ریاضیات «علوم تعلیمیه» و طبیعیات و مابعدالطبیعه، تقسیم می کردند « این طبقه بندی ریشه و تبار در ارسطو داشته است». ریاضیات، شامل، نظریه اعداد و هندسه و نجوم و جغرافیا و موسیقی و صناعات نظری و عملی و اخلاق و منطق می شد. طبیعیات، شامل، مبحث ماده، صورت، حرکت، زمان، مکان، آسمان و تغییر و تحول در عالم و معادن و ماهیت طبیعت و نباتات و حیوانات و جسم انسان و حواس و حیات و ممات و عالم صغیر و لذت و الم می شد. مابعدالطبیعه، شامل، علم النفس عقلانی، و الهیات می شده است؛ بخش اول، شامل، نفسانیات و عقلیات و وجود و عالم کبیر، روح و ادوار بزرگ ظهور عالم و عشق و بعث و نشور و علیت است «رسایل جلد سوم» و بخش دوم، یعنی، الهیات، شامل، عقاید و آرای اخوان الصفا، اخوت و ایمان، ناموس و قانون الهی، نبوت و کیفیت دعوت به حق و افعال روحانی و نظام عالم و سحر است.
نظریه معرفت، در نظام فکری اخوان الصفا، جایگاه بسیار والایی دارد؛ به عقیده آنان، دانش یا معرفت عمومی، از سه طریق بدست می آید «رسایل جلد سوم» ۱-طریق حواس پنجگانه: طریق طبیعی و عام ترین طریقه ی کسب دانش است؛ لیکن، به مدد حواس، ما تنها به تغییرات مادی که بی واسطه و بی درنگ به وسیله آدمی درک می شود و در زمان و مکان واقع است، پی می بریم. ۲- انسان دانش را به وسیله عقل فطری و تفکر محض کسب می کند، لیکن، اگر این عقل را حواس سالم یاری نکند، قادر به کسب دانش نخواهد بود «مثل مفاهیمی که با حواس ما ربطی ندارند، خدا، ماده اولیه و غیره» از این طریق قابل درک نیستند. ۳- طریقه تحصیل دانش که با نظر اخوان الصفا، نسبت عمیق دارد، طریقه باطنی «Esoteric» است؛ طریقه مرید و مرادی؛ یا طریقه استفاضه و افاضه، یعنی، کسب شخصی علم از پیر و مرجع مسلم و محقق و متبع، که در معنای عمیق کلمه معلم است.
اخوان الصفا، در رسایل خود، از ماده و صورت و مکان و زمان و حرکت و علیت بحث کرده اند، لیکن، ریشه و تبار اساسی این مباحث در یونان و ارسطو و فارابی یافت می شود؛ اما، در رسایل اخوان الصفا، تفکر و اندیشه «اعداد» جایگاه بنیادین دارد؛ اعداد قوه محرکه ی نظام فکری آنان بشمار می آید؛ و تبار آن به فیثاغوریان و مکتب فیثاغورث می رسد؛ نظریه اعداد، با خواص ویژه خود، یعنی، تناسب و تصاعد و خصلت رمزی با منظومه فکری اخوان الصفا، پیوند وثیق دارد؛ در واقع، اعداد با حیات و ممات انسان، ربط رمزی و باطنی دارند و بدین جهت، از دلمشغولی های اصلی تفکر اخوان الصفا بوده است؛ فهم نظریه اعداد «از نظر تفکر آنان» از شروط فرزانگی و خردمندی می باشد. اخوان الصفا، اعداد را به دو دسته تقسیم می کردند یکی عاملی که همان «واحد» است؛ و دیگر، سلسله اعداد که از دو تا بینهایت کشیده می شود. واحد، وحدت مطلق و تقسیم ناپذیر و کم و زیاد ناشدنی است، همه اعداد از واحد سرچشمه می گیرند «رسایل جلد اول»؛ اخوان الصفا، از این نظریه این نتیجه را می گرفتند که، همان گونه که طبیعت واحد با طبیعت اعدادی که از آن ناشی می شود، فرق دارد، احد «یعنی خدا» نیز به هیچ از موجوداتی که از او صادر شده اند، شبیه نیست. «رسایل جلد اول ص ۲۴» اخوان الصفا، در ارایه تفکر و نظریه اعداد، از نیکوماخوس، ریاضی دان مشهور قرن دوم میلادی نیز بهره برده اند و کتاب مقدمه ای بر علم اعداد او را مورد توجه داشتند. در تفکر اخوان الصفا، بحث وجود و فیض نیز مطرح شده است و آنان معتقد بودند جهان ازلی و ابدی نیست، بلکه از طریق فیض آفریده شده است و اراده خلقت، سزاوار خدا است. عقل «nous» یونانی، نخستین وجودی است که از باری تعالی صادر شد و خدا آن را به نحو مستقیم و ضروری و بدون وقفه و بی آنکه نیازی به حرکت و کوشش باشد، آفرید؛ این عقل، ازلیت و ابدلیت خود را از ازلیت و ابدیت الهی کسب کرد و دوام و کمال خود را از سرمدیت خدا گرفت؛ نکته مهم و حیاتی در تفکر اخوان الصفا، در باب عقل این است که فیض مجدد در عقل است؛ یعنی، خلق صور تالیه، یعنی، خصلت آفرینشگری ثانوی. امری که به خدا نسبت داده می شود؛ به نظر اخوان الصفا، فیض مجدد به عقل و نور الهی نسبت داده می شود، یعنی، عقل خلاق است. «رسایل جلد دوم» مثلا، نفس مطلق یا نفس عالم از عقل صادر شده است و نیروی خود را از عقل می گیرد؛ راز و رمز رشد و تعالی عقلانی و نسبت آن با فرزانگی درر همین نیروی عقل است. اخوان الصفا، در رسایل خود، گزارشی کلی از حیات علمی مسلمانان در قرون وسطی را با تمام تاریک و روشن آن به دست داده اند و تصویری هر چند ناقص، از عالم علم قدیم برای آیندگان فراهم کرده اند «جرج سارتن تاریخ علم» یعنی، اطلاعات علمی تبارهای گذشته را جمع آوری و به نسل های بعدی منتقل کرده اند؛ مثل، در خصوص موسیقی، و انواع و اقسام آن، و نحوه بنیادگذاری آن تحقیق و تامل کرده اند و در باب زمین و حرکت آن به دموکریتوس نظر داشته اند؛ و در خصوص فیزیک و شیمی به ارسطو توجه کرده اند. ماحصل سخن این که اخوان الصفا، به تحول روحی توجه ویژه داشتند و این تحول را پایه و اساس فرزانگی و حکمت می دانستند، و همانند اسلاف خود، نفس را دارای سه نیرو و قوه می دانستند، نفس نباتی، نفس حیوانی و نفس انسانی. در تفکر اخوان الصفا، مغز و دماغ اثر و نقش ممتازی دارد، و اساسا، جریان تفکر با حواس شروع می شود و از طریق عقل و مغز پیش می رود؛ اخلاق و تعلیم و تربیت و سایر موضوعات و مقولات علمی، برای آنان تا جایی مهم بوده است که با نظام فکری و اندیشگی ایشان مناسبت داشته باشد، تحول و تمرکز در خصلت های فطری و اکتسابی به تحول عقلی یاری می رساند و بدین سان، اخوان الصفا، نوعی آرمان پرستی را موجه بودند، یعنی، درک و نیل به عالی ترین خیر و نیکی مطلق و نهایی. تفکر آزادمنشانه و حریت گرایانه اخوان الصفا، در حریت و آزادگی و فرزانگی و تخلق به معنویت واقعی آدمیان نقش و اثر حیاتی داشته است.

منبع: ابتکار