اميدسالار: نگران تاثير گويش در تصحيح متون فارسي نيستم

1388/3/12 ۰۴:۳۰

يك محقق زبان فارسي با تاكيد بر استفاده از معيارهاي ايراني در بررسي سير تطور لهجه‌ها در متون ادبي فارسي گفت: رسم‌الخط واژگان فارسي بسيار كم تغيير بوده‌اند و نبايد نگران تاثير گويش در تصحيح متون فارسي باشيم

/

يك محقق زبان فارسي با تاكيد بر استفاده از معيارهاي ايراني در بررسي سير تطور لهجه‌ها در متون ادبي فارسي گفت: رسم‌الخط واژگان فارسي بسيار كم تغيير بوده‌اند و نبايد نگران تاثير گويش در تصحيح متون فارسي باشيم.

نشست تاثير گويش در تصحيح متون فارسي عصر دوشنبه با حضور جلال خالقي مطلق و محمود اميدسالار در محل سازمان ميراث مكتوب برگزار شد.
در ابتداي اين جلسه، اميدسالار گفت: در مورد بررسي لهجه‌ها تلاش من اين است كه به جاي آنكه از معيارهاي غربي استفاده كنيم، سعي كنيم موازين تصحيح و بررسي فرهنگ ايراني را در درجه اول از درون فرهنگ خودمان كشف و معرفي كنيم، اما قطعا اگر در نوشته‌هاي دانشمندان غربي چيز به درد بخوري كه قابل انطباق با متون ما باشد، پيدا كرديم آن را اخذ خواهيم كرد.
وي ادامه داد: توجه به لهجه و گويش‌هاي ايراني از شرايط تشخيص صحيح از سقيم در تصحيح متن شمره مي‌شود و مهدي قريب توجه به اختلاف لهجه‌ها در شواهد لغوي، اصطلاحات، تركيبات و كلمات شاهنامه را جزئي از برنامه روشمند بررسي حماسه‌هاي ملي برشمرده است.
اميدسالار اضافه كرد: دكتر نجيب معير هروي هم لزوم توجه به گونه‌هاي زباني كاتبان را در دو كتاب «تاريخ نسخه‌پردازي» و «نقد تصحيح متون» متذكر شده و نوشته‌ است، چون زبان فارسي مانند ديگر زبان‌هاي دنيا داراي گونه‌هاي محلي بوده كاتبان و نسخه نويسان گويش‌هاي خود را وارد نسخه‌هاي خطي كرده و موجبات تفاوت زباني را در چند نسخه از يك اثر واحد فراهم كرده‌اند.
وي در ادامه گفت: در فصل مربوط به گونه‌هاي زبان در نسخه‌هاي خطي، برخي اختلاف متن را كه مربوط به لهجه كاتب است نقل كرده‌اند. از قبيل دانشومند به جاي دانشمند و سخون به جاي سخن. شكي نيست كه توجه به تغييراتي كه مربوط به لهجه‌هاي كاتبان است در تصحيح متن ضروري است، اما برخي علماي ايران تحت تاثير معيارهاي علماي مغرب زمين كار مي‌كنند و بدون توجه به اختلافي كه ميان متون غربي و فارسي وجود دارد، اين فرضيه را به كار مي‌برند.
اميدسالار با بيان اينكه با نفس عمل بررسي لهجه مخالفتي ندارم، اضافه كرد: اين شيوه را نمي‌شود كوركورانه از اروپا اخذ و اعمال كرد و يا در تصحيح متون فارسي به آن بيش از حد معقول بها داد چون شرايط تاريخ تكامل زبان معيار و تاثير لهجه در كتابت در ميان اروپائيان با وضع كتاب و زبان در مملكت ما از زمين تا آسمان تفاوت دارد.
اين شاهنامه‌پژوه همچنين اظهار داشت: پيش از سقوط امپراطوري روم در اروپا دو واژه متضاد با سواد و بي‌سواد در زبان لاتيني كه زبان رسمي آن امپراطوري بود به كار برده مي‌شد، اما بعد از سقوط امپراطوري در قرن پنجم ميلادي و سلطه نورمن‌ها سواد به تدريج از آن سامان رخت بربست تا جايي كه علم منحصر به كوره سوادي شد در انحصار كليسا و حتي حفظ برخي آثار اديان روم باستان هم صرفاً به اين خاطر بود كه كشيشان از طريق مطالعه آن آثار بتوانند زبان لاتين را فرا گيرند.
اميدسالار ادامه داد: چون علم منحصر به كشيشان شد، لغت كشيش يا روحاني يك معني جنبي هم پيدا كرد و به معناي باسواد هم به كار رفت اين واژه با همين معني اشتقاقي در زبان لاتين قرون وسطي جا افتاد و كم كم لغات روحاني و سواد در بيان مفهوم باسواد در اروپاي غربي شايع شد.
وي تاكيد كرد: به همين قياس، واژه غيرروحاني كم كم معني جديد بيسواد را هم كسب كرد. تغييري كه در بيان مفاهيم باسواد و بي‌سواد به وجود آمد، حاصل تغييرات اجتماعي و فرهنگي بود كه پس از سقوط مپراطوري روم و منحصر شدن به طبقه روحانيون در اروپاي غربي صورت گرفت.
اين پژوهشگر اضافه كرد: اين دوران جهل و نابساماني تقريباً از قرن پنجم تا قرن 14 ميلادي يعني تا آغاز رنسانس ادامه يافت و در طول اين 900 سال با استثناهاي بسيار اندك در اروپا ادبياتي به غير از ادبيات لاتين در ميان نبود و شعر و نثر به زبان لاتين كلاسيك نوشته مي‌شد كه در صورت ادبي، خودش لهجه و گويش نداشت.
وي تصريح كرد: تعدادي از زبان‌هاي اروپايي مثل فرانسه و اسپانيايي و جز آن از مشتقات زبان لاتين است در اين ارسنه تا مدت‌هاي مديدي ادبيات كتبي اهميتي نداشت و مفادي كه بعدها به صورت ادب رسمي اين اقوام درآمد، ابتدا در قالب ادب شفاهي موجود بود.
اميدسالار با بيان اينكه با گذشت زمان ادبيات شفاهي اين اقوام به كتابت درآمده است، اظهار داشت: در مرحله گذار از ادبيات شفاهي به ادب كتبي، زبان اروپاييان از لهجه‌ها و گويش‌هاي گوناگون و مولفان مختلف تاثير عميق گرفت.
وي ادامه داد: چون ادبيات غيرلاتين سنت كتابت نداشت، فاقد معيارهاي استنساخ و املاء بود و كاتبان و نويسندگان مي‌توانستند گويش محلي خودشان را به آزادي در كتابت مثنوي كه تاليف يا استنساخ مي‌كردند، دخالت بدهند.
اميدسالار با بيان اينكه در فارسي، زبان رسمي وجود داشته كه همه ملت آن را درك مي‌كردند، اضافه كرد: فارسي زبانان چند زبانه بوده‌اند و ضمن دانستن زبان رسمي مقداري هم لهجه داشته‌اند، در حالي كه در اروپا اينطور نبود و تنها چيزي كه آنها را به هم وصل مي‌كرد، زبان لاتين بوده كه بسياري از آن سر در نمي‌آوردند.
نويسنده كتاب «هزار حكايت صوفيان» تاكيد كرد: علت ديرپايي زبان كتابت در فرهنگ ما تمركز سازمان‌هاي اداري و فرهنگي ايران بوده است. در طول بيشتر اين 3 هزار سال تاريخ وطن ما امپراطوري‌هاي بسيار وسيعي آن را اداره مي‌كردند كه هركدام چند قرن حكمفرمايي داشتند. طبعاً چنين امپراطوري‌اي براي اداره حيطه وسيع خود محتاج يك زبان واحد اداري بود.
اميدسالار افزود: البته ترديدي نيست كه ايرانيان در عرض دانستن اين زبان اداري، زبان‌هاي محلي خودشان را هم داشتند، چنانچه امروز هم مرسوم و معمول است. اين واقعيتي است كه درباره امپراطوري چين و روم باستان هم صدق مي‌كند.
اين پژوهشگر زبان فارسي در ادامه گفت: اينكه پس از استيلاي اسلام، زبان پهلوي به سرعت از ميان رفت و ايرانيان خط عربي را آسان به كار گرفتند و يك باره با ادبيات فاخر و جاافتاده‌اي مواجه مي‌شويم، جاي تعجب ندارد، چون دليل عمده آن اين است كه زبان فارسي ادبي از زمان خسروپرويز كاربرد داشته و شايد كم كم حتي در خطوط مختلف كتابت مي‌شده است.
وي اضافه كرد: همين كه با اضمحلال حكومت ساسانيان حمايت دولتي از خط و زبان ديواني از ميان مي‌رود، زبان متعارف مردم ايران در قالب خط جديد به صورت رسيده و جاافتاده بروز پيدا مي‌كند.
اميدسالار افزود: فروپاشي روم، اما يك فروپاشي عميق بود كه هم از لحاظ سياسي و هم فرهنگي تغيير عمده پيدا كرد. پس از اضمحلال زبان رسمي امپراطوري زبان ديگري جاي لاتين را نگرفت و سواد به شدت تقليل پيدا كرد و كار به دست زبان محلي افتاد كه ادبيات شفاهي داشتند.
اين نويسنده و شاهنامه‌پژوه تاكيد كرد: تنها در قرن 14 و 15 ميلادي ادبيات غيرلاتين به خاطر آغاز رنسانس به صورت وسيعي سربرآورد و عرض اندام كرد و كساني چون «جان گاور» و «چاوسر» سربرآوردند.
وي افزود: زبان انگليسي تا سال 700 ميلادي به ندرت در كتابت به كار مي‌رفت. بعد از مهاجرت اقوام انگلوساكسون و تحت حمايت آلفرد كبير اين زبان براي مكاتبات ديوان به كار گرفته مي‌شد.
اميدسالار اظهار داشت: درست بعد از زمان فردوسي، وقتي نورمن‌ها تحت رهبري ويليام فاتح جزيره را تسخير كردند، چون زبانشان فرانسوي بود، زبان انگليسي باستان موقعيت خود را از دست داد و ديوان به لاتين نقل شد.
وي ادامه داد: درست زماني كه فردوسي در سن 50 سالگي به سر مي‌برد يك دسته وايكينگ به وسيله قايق به انگلستان حمله كردند، يكي از اشراف انگليسي به مقابله مهاجمان برخاست، اما به دست آنها كشته شد. داستان او در يك شعر بر جاي مانده و به انگليسي باستان نوشته شده كه با انگليسي مدرن تفاوت اساسي دارد.
اميدسالار اضافه كرد: فروپاشي انگلوساكسون باعث شد كه لهجه‌ها قدرت پيدا كنند و به تدريج زبان انگليسي ميانه از درهم آميزي انگلوساكسون و زبان نورمن‌ها پديد آمد كه تا سال 1486 ميلادي براي مكالمه به كار مي‌رفت.
وي تاكيد كرد: در دوران اليزابت اول با ظهور نويسندگاني مانند شكسپير و ديگران زبان انگليسي از حالت گويشي خارج شد و به يك زبان رسمي تبديل شد، اما رسم‌الخط بلاتكليف ماند و هنوز هم در املاء اختلافاتي وجود دارد.
اميدسالار تصريح كرد: از آغاز قرن 15 رسم‌الخط انگليسي كه براساس لهجه لندني وضع شده بود، معيار شد. خطوط اروپايي را مي‌توان منفصل نوشت و در آن زمان، چسباندن حروف به هم مرسوم نبوده و بعدها به وجود آمد چنانكه متون قديم يوناني را به صورت كتابت ناگسسته مي‌نوشتند.
وي با بيان اينكه اين روش كتابت حتي در دستنويس‌هاي فاخر هم ديده مي‌شود، افزود: روش ناگسسته ممكن است به چندخواني بينجامد و منجر به جنگ‌هاي مذهبي و داخلي شود، چنانچه در جمله خدا اكنون اينجاست و خدا هيچ جايي نيست، مشهود است كه در زبان انگليسي سرهم نويسي و جدانويسي‌اش دو مفهوم متضاد وجود مي‌آورد.
اميدسالار ادامه داد: اشكال گسسته‌نويسي و سرهم نويسي به اين شكل در زبان فارسي وجود ندارد و موجود بودن يك زبان معيار تغييرات اساسي را كاهش داده است؛ در حالي كه اروپائيان نه تنها قادر به درك متون چند قرن خود نيستند، بلكه خط چند قرن پيش خودشان را هم بدون دانشگاه رفتن و تعليم ديدن نمي‌توانند بخوانند.
وي در پايان تصريح كرد: رسم‌الخط فارسي و واژگان فارسي بسيار كم تغيير بوده‌اند و بعد از نزديك هزار سال ما هنوز مي‌توانيم نسخه‌هاي خطي مربوط به اين دوران را به خوبي بخوانيم و درك كنيم و لازم نيست نگران تاثير گويش در متون فارسي باشيم.
در پايان جلسه، جلال خالقي مطلق و محمود اميدسالار به برخي پرسش‌هاي حاضران در نشست پاسخ دادند.
منبع: خبرگزاري فارس