بررسی کتاب/ فهرستواره كتاب‌هاي فارسي(جلد دهم: منظومه‌ها، بخش اول)، به كوشش

1387/2/27 ۰۴:۳۰

بررسی کتاب فهرست‌واره كتاب‌هاي فارسي (جلد دهم: منظومه‌ها، بخش اول)، به كوشش احمد منزوي، تهران، مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامي، 1386ش [انتشار: 1387ش].

بررسی کتاب فهرست‌واره كتاب‌هاي فارسي (جلد دهم: منظومه‌ها، بخش اول)، به كوشش احمد منزوي، تهران، مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامي، 1386ش [انتشار: 1387ش].

علی صفری آق‌قلعه؛ پژوهشگر:
تدوين كتابشناسي‌ها، فهرست‌هاي مقالات، كتابهاي تاريخ ادبيات و اصولاً آثاري كه به شيوه‌هاي گوناگون از پيشينه پژوهش‌ها در يك رشته خبر مي‌دهند، از جمله پژوهشهاي بنيادين در هر كدام از زمينه‌هاي علمي است. براي ما ايرانيان كه داراي گنجينه‌اي ارزشمند از ميراث نوشتاري پيشينيان خود هستيم، شناسايي اين آثار نيز از جمله همان پژوهش‌هاي بنيادين به شمار مي‌آيد كه با بررسي و شناسايي نسخه‌هاي خطي امكانپذير است.
اين كار در نخستين مرحله با بررسي مستقيم نسخه‌هاي موجود در كتابخانه‌ها و نگارش فهرست براي آنها انجام مي‌شود؛ اما آگاهي از نسخه‌هاي يك اثر به دليل پراكندگي دستنويس‌ها در كتابخانه‌هاي دنيا بسيار دشوار و نيازمند مراجعه به فهرست‌ها و منابع متعدد است. وقتي قرار باشد كه اين جستجوها بارها براي آثار مختلف انجام شود، مشخص است كه نيرو و زمان بسياري را صرف خود خواهد كرد و به همين دليل لازم است تا مندرجات فهرست‌ها را به‌صورت علمي طبقه‌بندي كرده و در قالب «فهرست‌هاي مشترك» به پژوهشگران ارائه كنيم.
اين طبقه‌بندي مي‌تواند بر پايه معيارهاي مختلفي انجام شود كه از اين ميان، طبقه‌بندي موضوعي و زباني نسخه‌ها بيش از همه كاربرد داشته است. با توجه به اين كه زبان فارسي براي ما ايرانيان اهميت اساسي دارد، قطعاً طبقه‌بندي نوشته‌هاي اين زبان اصلي‌ترين اولويت در تدوين يك فهرست مشترك است؛ كاري كه از سالها پيش به كوشش استاد احمد منزوي انجام و پيگيري شده است.
نخستين گام در اين راه با انتشار فهرست نسخه‌هاي خطي فارسي (6 ج [7 مج]، تأليف احمد منزوي، تهران، مؤسّسه فرهنگي منطقه‌اي R.C.D، 8431 ـ 3531ش) برداشته شد که در روزگار خود، کاری بسیار بزرگ و ارزشمند به شمار مي‌آمد و امروزه نيز به‌عنوان يكي از پژوهش‌هاي پايه و كلاسيك در كتابشناسي نسخه‌هاي خطي فارسي شناخته مي‌شود.
اين فهرست در سي و هفت بخش (موضوع) گوناگون تدوين شده است و هر اثر فارسي در ذيل يك (يا بسته به عواملي چون منثور يا منظوم بودن در چند) موضوع به ترتيب الفبايي تنظيم شده و نسخه‌هاي آن به ترتيب تاريخ كتابت معرفي شده است.
استاد احمد منزوي تدوين فهرست مشترك براي نسخه‌هاي فارسي را بعدها نيز پيگيري كردند كه يكي از مهم‌ترين نتيجه‌هاي آن، تدوين فهرست مشترك نسخه‌هاي خطي فارسي پاكستان (اسلام‌آباد، مركز تحقيقات فارسي ايران و پاكستان، 1362 ـ 1375 ش)1 است. اين فهرست شامل دستنويس‌هاي فارسي موجود در پاكستان است كه با گردآوري اطلاعات نسخه‌هاي كتابخانه‌هاي پاكستان توسط يك گروه و تدوين توسط استاد منزوي پديد آمده است.
پس از چاپ دوره فهرست نسخه‌هاي خطي فارسي، فهرست‌هاي زيادي منتشر شد كه آثار فارسي تازه‌ياب يا نسخه‌های مهمي از آثار شناخته شده پيشين در آنها ديده مي‌شد. اين امر، لزوم تكميل فهرست نسخه‌هاي خطي فارسي را بيش از پيش نمايان مي‌كرد و لذا استاد منزوي هم‌زمان با تدوين فهرست مشترك نسخه‌هاي خطي فارسي پاكستان به تكميل كار پيشين خود پرداختند. اين كار شامل نسخه‌هاي فارسيِ فهرست‌شده بود كه كار فيش‌برداري از آنها در هنگام اقامت استاد در پاكستان انجام شد و پس از بازگشت ايشان به ايران، با پشتيباني مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامي به چاپ رسيد.2 پیش از این، نه جلد از این مجموعه منتشر شده است كه شامل عناوين و موضوعات زیر مي‌باشد:
1. جلد اول: سفرنامه، جغرافيا، داستان، كليات تاريخ، تاريخ جهان
2. جلد دوم: تاريخ ايران، تاريخ شبه‌قاره
3. جلد سوم: تاريخ پيامبران و امامان، زندگينامه سرايندگان، پيران و بزرگان
4. جلد چهارم: رياضيات، دفترداري، ستاره‌شناسي و اختربيني
5. جلد پنجم: پزشكي، داروسازي، علوم طبيعي (جانورشناسي، گياه‌شناسي، معدن‌شناسي)، كيميا
6. جلد ششم: فلسفه و اخلاق
7. جلد هفتم و هشتم: عرفان
8. جلد نهم: كلام و عقايد
در جلد چاپ‌شده اخير ــ كه دهمين جلد اين مجموعه را تشكيل مي‌دهد ــ نخستين بخش از قسمت «منظومه‌ها» منتشر شده است كه آثار داراي عناوين حروف «الف» تا پايان حرف «حا» (آب حيات - حيله النسا) را در بر مي‌گيرد. منظومه‌هاي معرفي شده به ترتيب الفباييِ عنوان آنها تنظيم شده و پس از ذكر اطلاعات كتاب‌شناسي اثر ــ از قبيل نام و دوره زندگي پديد آورنده، مهدي‌اليه، دليل تأليف و تحريرهاي احتمالي ــ به معرفي نسخه‌هاي آن پرداخته شده است.
لازم به ذكر اينكه در جلدهاي پيشينِ اين مجموعه براي شناسايي نسخه‌ها به ذكر نشاني آنها در فهرست‌ها اكتفا شده و خواننده ناگزير بود تا براي آگاهي از مشخصات نسخه‌ها به اصلِ فهرست‌ها مراجعه كند؛ اما در جلد اخير، ضمن اشاره به نشاني نسخه‌ها در فهارس، به نقل تاريخ كتابت آنها نيز پرداخته شده كه به‌ويژه در هنگام نسخه‌يابي آثار، بسيار كارآمد است و خواننده را از مراجعات ناسودمند، بي‌نياز مي‌كند. اين اشاره به تاريخ كتابت نسخه‌ها براي آثاري كه نسخه‌هاي آنها فراوان است كارايي بيشتري دارد.
از ديگر ويژگي‌هاي فهرست مانحن‌فيه اين است كه در صورت معرفي شدن هر اثر در كتاب‌شناسي‌هاي پايه پيشين (از قبيل الذريعه، فهرست مشترك نسخه‌هاي خطي فارسي پاكستان و فهرست نسخه‌هاي خطي فارسي) يا آثار پژوهشي و متون تاريخ ادبيات (چون تاريخ ادبيات در ايران اثر زنده‌ياد دكتر ذبيح‌الله صفا و فرهنگ سخنوران مرحوم دكتر خيامپور) نشاني آن در مرجع‌هاي مذكور به دست داده شده است. نيز به چاپ‌هاي مهم هر اثر با ارجاع به كتاب‌شناسي‌هاي آثار چاپي اشاره شده و در صورت لزوم، مقالات مهم درباره اثر نيز با اشاره به نشاني مقاله‌ها يا مشخصات آنها در فهرست مقالات فارسي اثر استاد ايرج افشار مورد معرفي قرار گرفته است.
درباره عظمت اثر همين بس كه بدانيم برگه‌هاي مورد استفاده در جلد حاضر به پيرامون سي‌هزار برگه رسيده است و آگاهان مي‌دانند كه تنظيم اين شمار از برگه‌ها چه پشتكار و نيرويي را مي‌طلبد. لازم به يادآوري است كه شمار كل برگه‌هاي مورد استفاده در اين طرح به بيش از هشتصد هزار مورد رسيده كه از ميان بيش از 1050 جلد فهرست ايراني و خارجي استخراج شده است.
اگر به دنبال نسخه خطي خاصي بوده يا اگر در موضوعي ويژه، در جستجوي اثري ارزشمند براي تصحيح بوده باشيد آنگاه درمي‌يابيد كه چگونه اين بزرگمرد با كار سترگ خود به ياري پژوهشگران برخاسته است. چه بسيار نادرستي‌هاي فهرست‌ها كه در اين اثر تصحيح شده و چه نسخه‌هاي ناشناخته در فهرست‌ها توسط ايشان شناسايي شده است و استاد منزوي اين يافته‌ها و تصحيحات را بدون بزرگ‌نمايي و يا حتي اشاره‌اي، تنها تصحيح و روشن كرده‌اند. اميدواريم كه جلدهاي بعدي اين اثر نيز در دسترس پژوهشگران و دوستداران زبان فارسي قرار گيرد. به‌خصوص جلدهاي بعدي از بخش «منظومه‌ها» كه دوستداران ادب منظوم فارسي سالها چشم به راه آن بودند و اكنون نخستين بخش آن منتشر شده است.
و در نهايت اينكه زندگاني دراز و سلامتي بزرگمرداني چون استاد احمد منزوي آرزو و دعاي دوستداران اين مرز و بوم و ادبيات باشكوه آن است؛ اين دعا و آرزو برآورده باد.
1. جلد چهاردهم اين فهرست پس از بازگشت استاد منزوي به ايران، با تجديد نظر و اضافات دكتر عارف نوشاهي به سال 1375ش منتشر شده است.
2. پنج جلد نخستين از اين مجموعه در سلسله انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگي به چاپ رسيد ولي بعدها به‌صورت يكجا به‌همراه جلدهاي ديگر در مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامي تجديد چاپ شد.


منبع: میراث مکتوب