ضعف در نظریه‌پردازی با نگرش تمدنی در گفت‌وگو با موسی نجفی

1396/9/18 ۰۸:۳۵

سنگ بنای تمدن سازی بر پایه اسلام با عنوان «تمدن نوین اسلامی» چندسالی است که در ایران گذاشته شده و خوشبختانه با آغاز موج بیداری اسلامی در جهان اسلام، این تمدن در حال رشد و انتقال به دیگر کشورها است.

ژوبین صفاری: سنگ بنای تمدن سازی بر پایه اسلام با عنوان «تمدن نوین اسلامی» چندسالی است که در ایران گذاشته شده و خوشبختانه با آغاز موج بیداری اسلامی در جهان اسلام، این تمدن در حال رشد و انتقال به دیگر کشورها است. اگرچه برای فراگیر شدن تمدن نوین اسلامی اقدامات قابل قبولی صورت گرفته اما این تمدن در بخش نظریه‌‌پردازی با ضعف روبرو است و براساس سخنان موسی نجفی 3 کشور ایران، ترکیه و عربستان در بخش تمدن سازی اسلامی می‌توانند وارد شوند که در این بین نقش ایران مهم‌تر خواهد بود. دکتر موسی نجفی، عضو هئیت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی که آثار معتددی در حوزه تمدن با عناوینی هم چون «مراتب ظهور فلسفه سیاست در تمدن اسلامی» و «فلسفه تحویل تاریخ در شرق و غرب تمدن اسلامی» و به تازگی کتابی با عنوان «تمدن رضوی (مولفه‌های تمدن ساز در مکتب سیاسی امام رضا (ع)» تالیف کرده که به زودی توسط انتشارات «آرما» روانه بازار می‌شود. مولف در 5 فصل این کتاب به صورت مفصل به موضوع‌هایی همچون «تمدن شناسی و تمدن اسلامی»، «مکتب سیاسی امام رضا (ع)»، «آینده پژوهی تمدن رضوی» و «تمدن اسلامی و تمدن غربی» در 200 صفحه پرداخته است. به مناسبت برگزاری سی و یکمین کنفرانس «وحدت اسلامی» و چاپ این کتاب به گفت‌وگو با دکتر موسی نجفی در ارتباط با تمدن نوین اسلامی نشسته‌ایم که در ادامه نتیجه آن را می‌خوانید:
 

بین دین و تمدن نوین اسلامی چه نسبتی وجود دارد؟ آیا دین تمام وجوه تمدن نوین اسلامی را می‌سازد؟
هر تمدن یک جنس و یک فصل دارد و تمدن نسبت به فصل‌هایشان شناخته می‌‌شود. تمدن نوین اسلامی باید نهادسازی، تبیین خارجی، ابتکار، خلاقیت و برخی مقدمات اولیه را داشته باشد اما هر تمدنی یک موتور محرک دارد. برای مثال درخت سیب و گلابی در درخت بودن یکی است اما میوه و جوهر درخت سیب، سیب است و درخت گلابی، گلابی اما نمی‌‌توان درخواست میوه گلابی از درخت سیب داشت.
هنگامی که سخن از تمدن اسلامی به میان می‌آید، موتور محرکه، ذات و هویت آن دینی و قرآنی بوده و براساس عالم ملکوت و قدسی ساخته شده است. ذات تمدن نوین اسلامی، دین است و بر همین اساس تفسیر دین نسبت به انسان و هستی با اصول دیگر تمدن‌ها تفاوت دارد.
اگر از تمدن نوین اسلامی و تمدن اسلامی دین که جوهر آن است، گرفته شود دیگر چیزی برای این تمدن باقی نمی‌ماند و نابود می‌شود. تمدن غرب نیز به همین صورت است. عده‌ای بر این باورند که جوهر تمدن غرب نیز دین بوده و می‌تواند فلسفه یا عقلانیت باشد اما اگر جوهر تمدن غرب نیز گرفته شود، این تمدن نابود خواهد شد. به عقیده برخی از دانشمندان تمدن غرب در قرون وسطی با جوهر دین ساخته شده و سپس به فلسفه انتقال یافته و امروز به علم تبدیل شده و به همین دلیل این تمدن با بحران روبرواست. این موضوع به معنای ایجاد شکاف در تمدن غرب تلقی می‌‌شود زیرا عامل اصلی که این تمدن را به وجود آورده (دین) کنار رفته است.
 

شما در کتاب خود به دو مقوله «تعلق فرهنگی» و «تعلق تمدنی» اشاره کرده‌اید. این 2 موضوع چه تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند؟
هنگامی که تعلق تمدنی به وجود می‌آید، تعلق‌های فرهنگی از بین نمی‌رود. تعلق تمدنی نسبت به تعلق فرهنگی در جایگاه بالاتری قرار دارد که در این رابطه دو تفسیر وجود دارد. یک موضوع تفسیر خلفاست که تفسیر بسته‌ای است زیرا تعلق‌های دیگر را آزاد نگذاشته و از بین می‌برند. موضوع دیگر تفسیر ائمه معصومین (علیهم السلام) است. برای نمونه امام رضا (ع) به زبان‌های مختلف مناظره می‌کردند بنابراین اگرچه اصل تعلق ایشان، تعلق دینی بود اما تعلق‌های فرهنگی را آزاد می‌دانست.
در غرب نیز رویه به همین صورت است. غربی‌ها اگرچه یک تعلق بالاتر دارند اما فرانسوی، انگلیسی، آلمانی، اسپانیایی و... در آن زندگی کرده و هرکدام به تعلقات فرهنگی جداگانه خود می‌‌پردازند. این کشورها اگرچه تعلق‌های فرهنگی خود را دارند اما به یک تمدن به نام تمدن غرب وابسته‌اند.
بنابراین تفسیر دوم ـ تفسیر ائمه معصومین (علیهم السلام) ـ بهتر است زیرا اجازه می‌دهد تعلق‌های فرهنگی مختلف باشد اما در یک نظام طولی افراد به یکدیگر وصل هستند.
درنظریه امت و ملت مشکل حل شده است زیرا نه امت‌گرا هستند و نه ملت‌گرا و هرکدام جای خود قرار دارد.
از آنجایی که ما نظریه‌پردازی نمی‌کنیم، این موارد را با هم ترکیب کرده و برای نمونه تعلقات قومی و دینی را با یکدیگر جا به جا می‌کنیم. در حال حاضر نسبت تعلق تمدنی به تعلق فرهنگی مانند نسبت ایرانی‌ها به اقوام داخل کشور است. قوم‌های لر، آذری، فارس، عرب و... ایرانی هستند اما مختصات قومی خود را دارند اما هرکدام جداگانه ملت نیستند. برای نمونه آذری‌ها، ملت آذری نبوده و یا لرها ملت لر نیستند بلکه در ردیف خرده فرهنگ قرار می‌گیرند. بنابراین تعلق تمدنی، تعلق فرهنگی را از بین نمی‌برد بلکه آن را امضا می‌کند.
برای مثال خط فارسی، عربی است اما فارسی صحبت می‌کنیم بنابراین تمدن توانسته فرهنگ ایرانی را دربر بگیرد اما فرهنگ ایرانی آزاد بوده است.
 

آیا تمدن نوین اسلامی قابلیت جهانی شدن دارد؟
اعتبار هر تمدن به این موضوع برمی‌گردد که حوزه‌های بیشتری را شامل شود. به عنوان نمونه، تمدن غرب، فرانسه، انگلیس، آلمان، اسپانیا و تمام کشورهای اروپایی و حتی برخی کشورهای آسیایی را شامل می‌شود و به آنها اعتبار می‌بخشد. حوزه اعتباری تمدن هر اندازه وسیع‌تر باشد، درخشان‌تر می‌شود. اسلام هم به همین صورت است. دین اسلام مردم ترک، فارس، عرب، آفریقا و در مجموع نیمی از کره زمین را در برگرفته است. تنوع اقوام و ملل در اسلام بسیار خوب بوده و به آن اعتبار می‌بخشد. بنابراین اگر تمدن اسلامی بر این ملیت‌ها مهر تایید بزند، اعتبار بیشتری بدست می‎‌آورد.
 

چگونه می‌توان بین اقوام مختلف که تعلق فرهنگی متفاوت اما تعلق تمدنی مشترک دارند، وحدت ایجاد کرد؟
حج بارزترین جلوه وحدت بوده و وحدت تمدن اسلامی توحید است که تمام ملت‌های این تعلق تمدنی به آن اعتقاد دارند.
 

آیا در بخش تمدن نوین اسلامی در کشور نظریه‌پردازی شده است؟
متاسفانه در این زمینه خوب عمل نشده زیرا نگرش تمدنی زیادی در کشور وجود ندارد. به این دلیل تعلق‌ها بیشتر فرهنگی است و نظریه‌پردازان در بخش تعلق فرهنگی نظریه‌پردازی می‌کنند. ما هنوز در ذهن خود قبول نکرده‌ایم که فرهنگمان تمدن زاست. البته قبول این مسئله از سوی متفکران جهان اسلامی نیز دشوار است زیرا رژیم‌های بیشتر کشورهای اسلامی غرب زده هستند. به نظر بنده ایران، ترکیه و عربستان می‌توانند روی این موضوع تمرکز کنند. از آنجایی که در عربستان تفکر سلفی حاکم بوده و از عنصر عقلانیت محروم است، واجد تمدن سازی نیست. عربستان نگاه به گذشته دارد اما با توجه به این مسئله که گذشته عربستان نسبت منطقی با تمدن غرب ندارد، تمدن غرب آن را احاطه می‌‌کند و گروه‌‌هایی که مقاومت می‌‌‌‌‌کنند، مانند داعش خشونت‌‌گرا می‌‌شوند. داعش برآیند سلفیت در مواجهه با دنیای جدید و یک نوع غربزدگی دینی است.
ترکیه با عربستان تفاوت دارد. این کشور نیز با احیای گذشته برخورد با تمدن غرب اما در ذیل را پیش بینی می‌‌کند بنابراین نمی‌تواند مدعی تمدن باشد. از این 2 کشور که بگذریم ایران در تمدن‌سازی نقش مهمی دارد. هنگامی که یک قوم به اهل بیت اعتقاد دارد و آن را هویت ملی خود می‌کند، یک ملاک برتری دارد و با آن تمدن می سازد.
 

درتمدن نوین اسلامی، عقلانیت چه نقشی داشته و با دین چه ارتباطی دارد؟
عقلانیت در تمدن غرب بشر مستقل است و از قدس جدا می‌شود اما در تمدن اسلامی عقل خود را از دین جدا نمی‌داند و رقیب دین نیست و به دیگر سخن عقلانیت و دین با هم درتضاد قرار ندارند. دین درعلوم اسلامی فقه، فلسفه، کلام، هنر، ادبیات و ... نام دارد که در هرکدام از آن ها عقلانیت وجود دارد اما عقلانیت درغرب منحصر در فلسفه است. فلسفه اسلامی همان رشد عقلانیت در خانواده دین اسلام است.
 

تمدن نوین اسلامی چگونه می‌تواند الگوسازی کند؟
چند ساحتی بودن تمدن نوین اسلامی الگو است. تمدن غرب تک ساحتی است و انسان مدرن با عالم قدس قطع ارتباط دارد. در غرب مذهب و کلیسا وجود دارد اما کلیسا تعیین کننده معامله‌های زندگی انسان غربی نیست و به دیگر سخن معنویت تنها در کلیسا بوده و در سطح جامعه مدنی و روابط اجتماعی وجود ندارد. به گفته «فوکو» برتری انقلاب اسلامی در این است که عقل معنوی وارد مسائل اجتماعی ـ سیاسی شده؛ موضوعی که غربی‌ها قرن‌هاست که آن را فراموش کرده‌اند. انقلاب اسلامی ایران احیای سنت است. حال باید به این نکته نیز توجه کرد که در غرب سنت ماقبل مدرن است و در انقلاب اسلامی سنت ما بعد مدرن وجود دارد. سنت ما بعد مدرن زنده است و جریان دارد، بنابراین از یک امر حیات دار سخن گفته می‌شود. از این رو تمدن نوین اسلامی ما بعد مدرن است. بنابراین از آنجایی که تمدن نوین اسلامی چند ساحتی بوده، احیای سنت است و تفسیر جدیدی از انسان می‌‌‌کند، قابلیت الگوسازی دارد.

منبع: ابتکار