پاییز در خانه اتحادیه، بهار بود

1396/9/11 ۰۸:۴۸

«امین‌السلطان، صدراعظم سه پادشاه قاجار، ناصرالدین‌شاه، مظفرالدین‌شاه و محمدعلی‌شاه. ملقب به القاب صاحب‌جمع، امین‌السلطان و اتابك اعظم.» «آیت‌الله بهبهانی» «شومینه لهستانی ساخت ١٨٢٦ میلادی» «تزار روس» «كودتای ٢٨ مرداد» «محل جلسه‌های حزب توده» «شعبان بی‌مخ» «مشروطه» «معماری روس قاجار و پهلوی اول و دوم» «كالسكه خانه» «حوضخانه» «سرداب» «باكو» «حمام اتحادیه ارومیه» «صرافی» «شركت اتحاد» «سپهبد زاهدی» «ظهیروالدوله» «یحیی عدل» «منوچهر اقبال».

فاروق مظلومی: «امین‌السلطان، صدراعظم سه پادشاه قاجار، ناصرالدین‌شاه، مظفرالدین‌شاه و محمدعلی‌شاه. ملقب به القاب صاحب‌جمع، امین‌السلطان و اتابك اعظم.» «آیت‌الله بهبهانی» «شومینه لهستانی ساخت ١٨٢٦ میلادی» «تزار روس» «كودتای ٢٨ مرداد» «محل جلسه‌های حزب توده» «شعبان بی‌مخ» «مشروطه» «معماری روس قاجار و پهلوی اول و دوم» «كالسكه خانه» «حوضخانه» «سرداب» «باكو» «حمام اتحادیه ارومیه» «صرافی» «شركت اتحاد» «سپهبد زاهدی» «ظهیروالدوله» «یحیی عدل» «منوچهر اقبال».

اگر به شما بگویند با عبارات بالا یك داستان بنویسید احتمالا كمی دچار زحمت می‌شوید اما وقتی با دكتر یاسر جعفری، مسوول مرمت آثار تاریخی در شهرداری تهران در حیاط خانه اتحادیه قدم می‌زنید انگار در تاریخ قدم می‌زنید و داستانی از انتهای قاجار تا همین حالا ورق می‌خورد. تورقی كه هوش از سرت می‌رباید و مستت می‌كند آن هم در پاییز تهران كه این روزها مست نیست و برگ‌هایش تِلو تِلو نمی‌خورند. اما داستان خانه اتحادیه به قول پست‌مدرن‌ها خودش، خودش را می‌نویسد و روایت می‌كند.
خانه اتحادیه را بیشتر با سریال دهه پنجاهی دایی‌جان ناپلئون، ساخته ناصر تقوایی می‌شناسیم. اما بعد از شنیدن تاریخی كه روحش هنوز در این خانه جاری و ساری است، دایی جان كمی كم رنگ می‌شود و شاید به قول خودش كار انگلیسی‌هاست البته این‌بار كار امریكایی‌هاست كه با تحمیل كودتای بیست و هشت مرداد به تاریخ ایران و خانه اتحادیه، دایی جان را از مركز توجه‌ها دور می‌كند و حتما می‌دانید چقدر برایش سنگین است. اما مگر می‌شود از قاجار گفت و به قول مش‌قاسم از «انگلیسی‌هاش» نشنید. خانه اتحادیه به سبب داشتن ١٦٠ نفر مالك و نبود اتفاق نظر بین وراث برای فروش یا تخریب و ساخت مجدد، به شكل قدیمی حفظ می‌شود تا اینكه در سال ١٣٩٤ به تملك شهرداری تهران در‌می‌آید و اكنون شهرداری تهران امانتدار این خانه تاریخی، در حال اجرای مراحل نهایی مرمت و بازسازی خانه اتحادیه است. بعضی از جاهای این خانه مثلا حوضخانه كه تخریب عمده‌ای داشته است با مستندات معماری و عكس‌های موجود بازسازی شده و به زودی برای بازدید عموم برنامه‌ریزی خواهد شد.
در بخشی از شمال ارگ قاجاریه در تهران فضای باغی بود به نام باغ لاله‌زار. امین‌السلطان این قسمت را تملك كرده و شروع به ساخت و ساز عمارتی درخور طمع و هوسش می‌كند. سال ١٢٩٥ شمسی حاج رحیم اتحادیه بخشی از این ملك را از نواد‌گان امین‌السلطان و بخشی را از خاندان ظهیرالدوله خریداری كرده و توسعه می‌دهد. هنوز در بخش غربی خانه اتحادیه بقایایی از ابنیه امین‌السلطان وجود دارد. حاج رحیم اتحادیه ابنیه جدید را با معماری جدیدتر می‌سازد و خانه باغ لاله‌زار را آنقدر دستكاری می‌كند كه وجه تسمیه این ملك به خانه اتحادیه وجیه‌تر شود.
پس از توسعه تهران در سال١٢٨٤ در محوطه بدون درخت باغ خیابان‌های تازه ساز لاله‌زار و لختی (سعدی فعلی) پدید آمد و واحدهای اقامتی مثل نخستین مهمانخانه ایران به نام گراند هتل را بنا كردند. نام خیابان لاله‌زار از باغ لاله‌زار و نام لُختی به دلیل نبودن درخت در آن خیابان بوده است. گویا آن زمان خیابانِ بدونِ‌دار و درخت، عجیب بود. احتمالا بلدیه‌چی‌های آن دوره اگر حالا كارمند شهرداری بودند اسم خیلی از خیابان‌های تهران را می‌گذاشتند لختی ١، لختی ٢، لختی ٣ و لختی بی‌نهایت. و چقدر تهران این روزها لخت است حتی در پاییز. هر جا كه درختی قطع كنند سخت است اسمش را بگذاریم ساختن و آباد كردن. ضرب‌المثلی است كه می‌گوید: آدمیزاد هر جا را آباد كرد، خراب كرد.
حاج رحیم اتحادیه از خانواده‌ای مذهبی، آذری و متمول بود كه با برادرش شركت اتحاد را داشتند. خانم شوكت اتحادیه دختر آقای اتحادیه به دكتر جعفری گفته است كه پدرشان همیشه آنها را به خواندن قرآن تشویق می‌كرد همانطور كه مش‌قاسم هم به سعید گفت: به جای این كتاب‌ها برو قرآن بخون بابام جان. حمام تاریخی اتحادیه در ارومیه هم منتسب به این خانواده است. برادران اتحادیه از صراف‌های بزرگ تهران بودند و تجاری موفق كه با شهرهای مختلف از جمله باكو داد و ستد داشتند. منقول است كه این خانه در جریان انقلاب مشروطیت پذیرای بزرگانی چون آیت‌الله بهبهانی از رهبران مشروطه هم بوده است. در قسمت بعدی سریال تاریخ خانه اتحادیه، كامران عدل، عكاس مشهور بناهای تاریخی- متولد ١٣٢٠ در تهران- در مصاحبه با سایت تاریخ ایران می‌گوید: آن زمان عروسی پسر‌عموی پدرم- پرویز عدل- بود كه بعد‌ها وارد سیاست شد و سفیر شد و با دختر اتحادیه ازدواج كرد. اتحادیه از بستگان سپهبد زاهدی بود. پدر من با خانواده زاهدی نزدیك بود، ‌چون هر وقت او وزیر می‌شد، ‌برادرزاده‌اش معاونش می‌شد. هنگام وقوع حادثه ۲۸ مرداد، در واقع زاهدی و خانواده اتحادیه با یكدیگر نسبت داشتند. حادثه روز ۲۵ مرداد كه پیش می‌آید، روزنامه‌ها ‌تیتر می‌زنند كه در باغ اتحادیه، ‌احمدحسین‌خان عدل دارد تدارك كودتا را می‌بیند.»
دكتر منوچهر اقبال و دكتر یحیی عدل كه در تاریخ حزب نگاری ایران سهیم هستند به واسطه هما اتحادیه، همسر پرویز عدل به خانه اتحادیه رفت و آمد داشته‌اند.
دكتر جعفری می‌گوید می‌خواهد تاریخی‌ترین و جذاب‌ترین بخش خانه اتحادیه را نشان‌مان دهد. من و تیم عكاسی- احسان طوطیان و بیتا كریمیان- متعجب می‌شویم و از خودمان می‌پرسیم از اینجا عجیب‌تر دیگر كجا. كالسكه خانه امین‌السلطان را كه یافتیم. شومینه‌ای كه تزار روس به خانواده اتحادیه هدیه داده است را، عكسش را دیدیم. جای خانه مش قاسم را هم كنارِ آب انبار و سرداب مخروبه، پیدا كردیم. از اینها عجیب‌تر مگر وجود دارد.
اما وقتی به خانه‌ای می‌رسی كه سال‌ها مخفی بوده و حكومتی‌های رضاشاه دنبالش بودند تا اینكه توسط كودتاچی‌های ٢٨ مرداد و شعبان‌بی‌مخ و‌ دار و دسته‌اش غارت شده و هنوز دیوارنوشته‌های علیه مصدق روی دیوارهایش، خواناست، تعجب نمی‌كنی از این همه تاریخ، این همه حادثه در یك عصر دریك كشور، وحشت می‌كنم. این خانه كوچك كه به خانه صلح معروف است كاربری محل برگزاری جلسات روسای حزب توده و سازماندهی جنگ‌های بین احزاب را داشته است!!! خانه موسوم به صلح در شمالشرقی و فضای خارج از حیاط عمارت اتحادیه قرار دارد. این خانه به دلایلی نامعلوم بعد از غارت توسط عمال كودتا، زیر ابنیه جدید دفن می‌شود و در جریان بازسازی خانه اتحادیه رخ می‌نماید.
از تعجب اشباع می‌شویم. عصر پاییز تهران است. در كیوسك كارگاهی دكتر جعفری مهمان هستیم و عوامل مرمت خانه اتحادیه هنوز مشغولند تا هشت هزار مترمربع را بازسازی كنند كه از چهار دوره معماری روس و قاجار و پهلوی‌های اول و دوم نشانه دارد. دكتر جعفری با اطمینان می‌گوید كه فاز اول كه مربوط به حیاط و بناهای پیرامون آن می‌شود تا آخر آذر ماه همین پاییز قابل بهره‌برداری است و فاز دوم كه به بناهای اطراف خانه اصلی است تا یك سال دیگر آماده بازدید عموم است. تمام آثار تاریخی یافت شده از خانه اتحادیه ثبت و انبار شده‌اند تا در موزه‌ای جداگانه به نمایش گذاشته شوند؛ از صندلی‌های لهستانی گرفته تا كاشی‌های منقوش و گچبری‌های زیبا. یكی از كاربری‌های خانه اتحادیه بعد از بازسازی توسط شهرداری تهران، موزه مشاهیر است؛ مشاهیر جنگ، هنر، فرهنگ، دانش و...  چشم‌های‌مان را می‌بندیم. صدای شعبان بی‌مخ را از خانه صلح می‌شنویم كه فریاد می‌زند غارت كنید. دایی جان در حیاط دنبال مش قاسم می‌دود و فریاد می‌زند ملعون خائن بایست. رعیت مظلوم و ساده در كالسكه خانه بسط نشسته‌اند تا نزد امین‌السلطان ظالم دادخواهی كنند. از حیاط خانه خارج می‌شوم به باغ‌هایی می‌رسم كه هنوز قاجار اسم‌شان را لاله‌زار نگذاشته‌اند.

منبع: اعتماد