1396/7/26 ۱۰:۰۰
خانواده مسلمان و فضای مجازی در سخنرانی سعیدرضا عاملی، یونس شكرخواه و شاهو صبار در فضای مجازی اختیار انسان به دست سیستم می‌افتد | داده‌ها بیشتر شده بی‌سوادتر شده‌ایم
محسن آزموده: در روزگاری زندگی می‌كنیم كه در جیب هر یك از ما پنجره‌ای گشوده به جهان هست كه به سادگی مرزهای میان حوزه خصوصی و عمومی را از میان برداشته و ضرورت بازتعریف این مرزها را پدید آورده است. خانواده یكی از نهادهایی است كه در چنین شرایطی دستخوش تحولات اساسی شده و در بسیاری موارد دچار معضلات و آسیب‌های اساسی شده است. سطح گسترده روابط در شبكه‌های اجتماعی جدید، دسترسی فرزندان به فضای مجازی، امكان آپلود كردن عكس‌های خصوصی و شخصی در این فضا و... تنها شمار كوچكی از پدیده‌هایی است كه كارشناسان رسانه و اصحاب علوم اجتماعی را واداشته به بازاندیشی در نوع مناسبات ما با فضای مجازی بپردازند. سعیدرضا عاملی معتقد است نحوه مواجهه ما با فضای مجازی به دلیل نشناختن ماهیت این محیط مثل دوستی با خرس در دفتر دوم مثنوی معنوی مولانا است و متوجه تهدیدات این فضا نیستیم، این در حالی است كه به تعبیر یونس شكرخواه اگر آگاهانه با این فضا برخورد نكنیم، این فضا به راحتی می‌تواند ما را كنترل كند؛ فضایی كه به نظر شاهو صبار مهم‌ترین خطرش آن است كه اطلاعات غلط تولید می‌كند و آدم‌ها را بی‌سوادتر می‌كند. در چنین شرایطی دغدغه‌های خانواده‌ها قابل درك است؛ والدینی كه به جهات مختلف نگران فرزندان‌شان هستند و می‌خواهند ایشان را مطابق ارزش‌ها و هنجارهای به نظر خودشان درست تربیت كنند. سعید رضا عاملی، استاد دانشكده مطالعات جهان دانشگاه تهران به تازگی كتاب خانواده مسلمان و فضای مجازی را نوشته كه دفتر نشر فرهنگ اسلامی آن را منتشر كرده است. به این مناسبت موسسه شهر كتاب در نشستی با حضور نویسنده، یونس شكرخواه و شاهو صبار به بررسی این كتاب پرداخت كه گزارشی از آن از نظر می‌گذرد.
پرسش‌های زندگی در دو فضا/ علی اصغر محمدخانی- معاون فرهنگی موسسه شهر كتاب
در ابتدای نشست علی اصغر محمدخانی، معاون فرهنگی موسسه شهر كتاب به اقتضائات و شباهت‌ها و تفاوت‌های زندگی در فضای حقیقی و مجازی پرداخت و گفت: امروز انسان در دو فضای مجزا زندگی می‌كند؛ فضای حقیقی و فضای مجازی. پرسش‌های متعددی در این زمینه قابل طرح است مثل اینكه آیا زیستن در فضای مجازی برای یك مسلمان با پیروان دیگر ادیان و آیین‌ها متفاوت است؟ این تفاوت‌ها در چیست؟ آیا می‌توانیم سبك زندگی ایرانی- اسلامی را كه در یك دهه گذشته راجع به آن بحث می‌شود، بازتعریف كرد؟ فرصت‌ها و تهدیدهای به سر بردن در زندگی مجازی كدام است؟ نكته دیگر قابل بحث این است كه با ایجاد فضای مجازی چه تغییرات بنیادینی در جهان اجتماعی افراد و فضای زندگی ایشان رخ داده است و این تغییرات تا چه حد بر فضای خانواده تاثیر می‌گذارد؟ در كتابی كه دكتر عاملی نوشته به قوت‌های فضای مجازی برای خانواده مسلمان اشاره شده است: ١- درونی شدن زندگی روزانه و مركزیت یافتن خانه؛ ٢- تاثیر فضای مجازی بر حمایت هوشمند از سالمندان؛ ٣- حمایت هوشمند از اعضای خانواده با بیماری‌های جسمی؛ ٤- مدیریت مراقبت از سلامت اعضای خانواده؛ ٥- دوركاری و كار از خانه؛ ٦- یادگیری مادام‌العمر، توسعه هوش فرهنگی و كاهش شكاف میان نسلی؛ ٧- توسعه حوزه ارادی و فردیت؛ ٨- به روز شدن و پویایی هویت؛ ٩- تقویت حس نوستالژیك؛ ١٠- ایجاد پرتال‌های خانوادگی شخصی شده. حالا سوال این است كه این نقاط قوت فضای مجازی به خانواده مسلمان محدود شده و چه تفاوتی میان انسان مسلمان با انسان باورمند به سایر ادیان هست؟ پرتال خانواده مسلمان چه تفاوتی با خانواده غیرمسلمان دارد؟ چه مختصاتی باید داشته باشد؟
رویكرد دو فضایی/ سعیدرضا عاملی - استاد دانشكده مطالعات جهان دانشگاه تهران
سعیدرضا عاملی بحث خود را با اشاره به چهار رویكرد به فضای مجازی آغاز كرد و گفت: رویكرد نخست كه به خصوص در ایران پر رنگ است، رویكرد آسیب‌گرا است، یعنی دایما فضای مجازی را از منظر آسیب‌های آن مدنظر قرار می‌دهد و آن را فضایی تهدید‌كننده برای ارزش‌های فرهنگی و سیاسی و مذهبی و اجتماعی تلقی می‌كند. اما این رویكرد باعث می‌شود كه دامنه گسترده قابلیت‌های فضای مجازی مغفول بماند و آن را صرفا از منظر فاضلاب آن دیده است. رویكرد دوم فاوا است، یعنی از منظر فناوری اطلاعات به فضای مجازی بنگریم. این یك رویكرد ابزاری است. اما رویكرد سوم به فضای مجازی، رویكرد راهبردی است، یعنی می‌كوشد مزیت‌ها و نقاط قوت فضای مجازی را ببیند و نقاط ضعف و چالش‌های آن را در نظر بگیرد و از این دو یك برون رفت بیابد. اما رویكرد چهارمی كه من نزدیك به ١٤ سال راجع به آن می‌نویسم، رویكرد دو فضایی است. این رویكرد اساسا این اصل را می‌پذیرد كه فضای جدیدی به نام فضای مجازی به زندگی انسان اضافه شده است و این فضا آن قدر بزرگ است كه نمی‌توان به آن صرفا ابزاری نگریست و آن را تداوم تلویزیون و روزنامه و رادیو دید. این فضا را صرفا رسانه نیز نمی‌توان نامید، این فضا امروز در صنعت، كشاورزی، خدمات، پزشكی، مهندسی، شهرسازی، كنترل ترافیك و بسیاری از پدیده‌های دیگر حضور قدرتمند دارد و فضای بزرگی است. مثلا در پزشكی ١٨ تله پدید آمده است. شهرسازی نیز امروز دو فضایی شده است.
خانواده مسلمان و فضای مجازی عاملی بعد از اشاره به گسترش بی‌سابقه فضای مجازی به بحث خانواده پرداخت و گفت: نگاه ما به خانواده از این منظر است، خانواده به عنوان یك واحد اجتماعی و اقتصادی كه خرید و فروش می‌كند، خانواده همچنین یك واحد آموزشی است و در تمام مراحل آموزش فرد حضور دارد. در خانواده سبك زندگی نیز حضور دارد و به همین خاطر با مد و موسیقی و سینما و كتاب و سرگرمی‌ها سر و كار دارد. بنابراین خانواده یك واحد اجتماعی است كه تك واحد آن انسان است، بنابراین تجمیع شده همه نیازهای انسان با توجه به تفاوت‌های جنسیتی و گروه‌های سنی و گروه‌های شغلی و عوامل مردم نگارانه دیگر در خانواده مطرح است. بر این اساس به پرتالی تك‌پنجره‌ای می‌‌اندیشیم كه بتواند به تمام نیازهای خانواده پاسخ دهد. وی در ادامه به تفاوت خانواده مسلمان با سایر خانواده‌ها اشاره كرد و گفت: خانواده مسلمان هنجارهای دینی متفاوتی با سایر خانواده‌ها دارد و بر مبنای دین مسیر زندگی‌اش را تعیین می‌كند. البته می‌توان اسم این پرتال را خانواده نامید و مسیر را برای سایر افراد نبست، اما خاص‌گرایی (particularity) ایجاب می‌كند كه به نیازهای مشتریان خاص توجه كرد. به قول رولند رابرتسون عام‌گرایی در خاص‌گرایی و خاص‌گرایی در عام‌گرایی پدیده مهمی است. امروز مسلمانان در جهان جمعیت قابل توجهی را تشكیل می‌دهند. غلبه گفتمانی در اینترنت اهمیت دارد. لیبی لستر درباره رسانه‌های جدید (new media) بحث مهمی دارد. رسانه جدید دیجیتال است و آنالوگ نیست، عددی است، شیئی نیست، تعاملی است، یكسویه نیست، هایپرلینك است و پنجره‌های باز به سوی سایر فضاها باز می‌كند. فوریت‌های ارتباطی به وجود می‌آورد و می‌تواند محیط را در كلیك یك ماوس فشرده‌سازی (capsulate) كند. بر این اساس این كتاب مانیفستی برای رسیدن به آن پرتال بزرگ است. وی در ادامه به علت اهمیت این پرتال اشاره كرد و گفت: اینترنت و فضای مجازی جای ابرقدرت‌ها است. روزانه ٢٦٠ میلیارد ایمیل ارسال می‌شود. فضای ارتباطات به شكل انفجاری توسعه یافته است. تعداد وب‌سایت‌های جهان حدود یك میلیارد و سیصد و هفتاد میلیون است. با وجود تعداد بالای این وب سایت‌ها این گوگل است كه اگرچه در گاراژ خانه لری پیج با صد هزار دلار سرمایه‌گذاری شروع شد، اما امروز در قیمت‌گذاری گوگل و آلفابت كه كمپانی پدر گوگل است، بالای ٤٥٠ میلیارد دلار ارزش دارد. گوگل داده‌های ١٣٠ زبان دنیا را ویرایش می‌كند و یك ابرقدرت است و خبرگزاری‌های بزرگ دنیا در قبال آن بسیار كوچك محسوب می‌شوند. نگاه ما نیز این است كه یك ابرپرتال بسازیم كه مثلا دیجی كالا یكی از لینك‌های آن شود.
سوررئال به رئال بدل شده است عاملی گفت: در فضای مجازی سوررئال به رئال بدل شده است. در فضای مجازی ذهنیت و خیال و آرمان یعنی واقعیت زیرا جنس الكتریسیته مغز عددی است و این محیط نیز عددی است، به همین خاطر هر چیز در ذهن می‌آید را می‌توان به یك واقعیت عددی كرد. امروز از عصر الگوریتم سخن می‌گوییم. پایه‌گذار الگوریتم خوارزمی بوده و به اسم اوست. با الگوریتم آنچه در ذهن است به صورت صفر و یك بیان می‌شود كه البته بین صفر و یك كوانتوم وجود دارد. اما فضای مجازی محیط را به صفر و یك بدل می‌كند.
فضای مجازی یعنی فضای متكثر. وی گفت: به نظر باربارا شویك معماری اینترنت سه خصیصه دارد: نخست اینكه یك محیط خوشه‌ای است و این خوشه‌ها به هم متصل می‌شوند، دوم اینكه لایه است، یعنی مثلا می‌تواند بگوید خانواده مسلمان یا پزشكان یا... یعنی می‌تواند محیط را مثلا برای یك پزشك شخصی (personalize) كند. همچنین در اینترنت فرامحلی شدن رخ می‌دهد، یعنی دیگر دیوار خانه مانع نیست. محیط اینترنت وجود همه جا حاضر است. به همین خاطر ما تلاش كردیم جایگاه خانواده را در این فضا با این ویژگی‌ها نشان دهیم. عاملی در ادامه به تحولات نهاد خانواده در جامعه جدید اشاره كرد و گفت: آنتونی گیدنز وقتی خانواده را تعریف می‌كند، نمی‌گوید كه خانواده از یك مرد و زن تشكیل شده است بلكه صورت‌های متفاوتی از خانواده پدید آمده است و با هم بودن‌های متفاوتی به عنوان خانواده شكل گرفته است. امروز ٣٠ درصد جوانان در شهرهای بزرگ در آپارتمان‌های مجردی زندگی می‌كنند. امروز با هم بودگی بدون ازدواج (cohabitation) رواج می‌یابد. به هر حال این مسائل به جامعه ایران هم ورود پیدا كرده است. اینترنت محیطی ادامه‌دار (continuous) است، یعنی می‌تواند گسترش یابد و ساختار متصلبی ندارد. بنابراین در آن تكامل امری طبیعی است. محیط مجازی برای تكامل عددی طراحی شده است. امروز اقتصاد اینترنت پنج تریلیون دلار است و پنجمین اقتصاد جهان است. بنابراین بسیاری از تراكنش‌های اقتصادی از این فضا در می‌آید. ٩٠ درصد كشورهای پیشرفته خریدهای‌شان را از طریق اینترنت انجام می‌دهند. عاملی در پایان بعد از اشاره به فصل‌های كتاب تاكید كرد: ایجاد تحول در جامعه از طریق نظام آموزشی مسیری طولانی است، راهبرد ما سیستم است. سیستم جبر خیر تولید می‌كند. برای مثال رفع فساد اداری با آموزش بسیار دشوار و زمان بر است، اما می‌توان سیستم و پرتال ایجاد كرد و با این كار جلوی فساد را گرفت. بنابراین خانواده مسلمان مفاهیمی بالاسری دارد كه اگر بتوانیم آن مفاهیم را تبدیل به سیستم و الگوریتم كنیم، می‌تواند این پرتال اختصاص به خانواده مسلمان و نیازهای او داشته باشد؛ در عین حال می‌تواند یك لایه عمومی هم تامین كند كه متعلق به همگان است.
رفتار سایبر اپیس/ یونس شكرخواه - پژوهشگر رسانه و فضای مجازی
یونس شكرخواه سخن خود را با اشاراتی نسبت به كتاب و مباحث آن آغاز كرد و در ادامه گفت: آنچه به نظر من كتاب را از جهتی بسیار مهم می‌كند، قرار دادن آن در چارچوب‌های نظری و ایده‌ای آقای عاملی است. ایده آقای عاملی فضاهای دوگانه جهانی و dual cyber space است و به این نظریه در جهان ارجاع می‌شود. امروز دیگر جهان تكی نداریم. ایشان از رسانه نوین (new media) سخن می‌گوید و كاری به رسانه‌های قدیمی ندارد. مساله ایشان سیستم‌های آنالوگ مثل رادیو و تلویزیون نیست. مساله ایشان رسانه دیجیتال مثل ركوردری كه روی میز است نیست، بلكه مساله ایشان رسانه آنلاین است. ما در دیدگاه ایشان با كهكشان گوتنبرگ و رسانه‌های چاپی هم كار نداریم. البته من معتقدم كار ایشان در حوزه رسانه آنلاین نیز نیست. ما در رسانه آنلاین با شرایط یك سویه گرفتن قرار داریم. وقتی فرد در حالت عادی به اینترنت وصل می‌شود، مظهر دانلود است، نه مظهر آپلود مگر اینكه فرد دست كم یك وبلاگ داشته باشد یا بخواهد مدخلی را در ویكیپدیا اضافه كند یا وب‌سایت داشته باشد. در شرایط اخیر فرد دیگر صرفا آنلاین نیست، بلكه رفتار سایبراسپیسی دارد. شكرخواه با تاكید بر اینكه كتاب خانواده و فضای مجازی به سایبراسپیس تعلق دارد، گفت: در سایبراسپیس سیستم از فرد نقش بیشتری به عهده می‌گیرد. در فضای آنلاین فرد صرفا به صورت واكنشی و انفعالی دریافت می‌كند و نسبت آپلود و دانلود قابل قیاس نیست. به این در دنیا سندروم دانلود گفته می‌شود. ما در فضای آنلاین دچار سندروم دانلود هستیم، اما در رسانه‌های سایبر بحث‌هایی از این دست مثل خانواده مسلمان بسیار جدی می‌شود. مادری كه امروز در امریكا می‌بیند فرزندش در داعش است سكته می‌كند. در فضای سایبری تلاش كاربرد به سمت صفر میل می‌كند؛ در حالی كه تلاش سیستم به سمت ١٠٠ گرایش می‌یابد. در فضای سایبر به تدریج اختیار انسان به دست سیستم می‌افتد و از دست خود او می‌رود. سیستم فرد را هدایت می‌كند.
نگرانی‌های اخلاقی این استاد ارتباطات در ادامه گفت: در سایبر اسپیس ملاحظه اخلاقی (info ethics) اهمیت می‌یابد. یعنی این نكات مهم می‌شود كه چرا سیستم بر فرد و تصمیمات او اثر می‌گذارد؟ من كه در حوزه ارتباطات كار كرده‌ام، نگران هستم. از منظر ارتباطی نظریه كشت (cultivation theory) داریم. تلویزیون خوب كشت می‌دهد. این نظریه در فضای سایبر نیز كار می‌كند. این نظریه می‌گوید فرد در معرض هر رسانه‌ای باشد، آن رسانه می‌توان فرد را كشت دهد. اما چه چیز را كشت می‌دهد؟ باید میان سیستم باور و سیستم ارزشی تفاوت گذاشت. در سیستم باوری ما مثلا چهارشنبه سوری و سیزده‌بدر هست، اما در سیستم‌های ارزشی خط قرمز حضور دارد. این كتاب باید راجع به سیستم ارزشی صحبت می‌كرد، نه سیستم باوری. در این كتاب سیستم‌های باوری و اسطوره و... منظور نیست. وب می‌تواند سیستم باور افراد را هضم و حتی حذف كند. اما فرد نباید میان سیستم باور با سیستم ارزش خلط كند. شكرخواه در ادامه گفت: آقای عاملی باید چند سال دیگر این كتاب را بازنویسی كنند، زیرا امروز داستان واقعیت افزوده جدی‌تر شده است. همچنین نظریه این كتاب می‌تواند نظریه مدار فرهنگ باشد. در این نظریه می‌گوییم چه كسی چه چیزی تولید و چطور این محصول را توزیع كرده است؟ مرحله بعدی مصرف و مرحله بعد از آن بازتاب است، یعنی چطور دیگران محصول را بازتاب می‌كنند و به یكدیگر چطور آن را توصیه می‌كنند همچنین مهم است كه افراد چطور محصول را بازنمایی می‌كنند. در نظریه مدار فرهنگ پایه پنجم هویت (identity) است، یعنی چطور یك محصول یك هویت می‌سازد. محصول بازنمایی‌های متفاوتی از مخاطبان می‌دهد. عنوان رولكس برای مصرف‌كننده ارزش افزوده ایجاد می‌كند و به او هویت می‌دهد. نظریه دیگری كه كار آقای عاملی را پوشش می‌دهد، (UG uses and gratifications) است كه ترجمه‌های متفاوتی از آن شده مثل كاربری و اقناع یا كاربری و رضامندی. به هر حال منظور از این عنوان این است كه فرد از چیزی استفاده می‌كند و از آن راضی است و به همین خاطر همیشه از آن استفاده می‌كند. وی در پایان گفت: یك اختلاف نظر هم با دكتر عاملی در این كتاب دارم. كتاب نگران تاثیرات پرقدرت رسانه‌ها است. من با این موضوع كنار نمی‌آیم و برای رسانه‌ها این حجم از قدرت را قایل نیستم و معتقدم كه خود مخاطبان هم اگر از سندروم دانلود فاصله بگیرند، می‌توانند یك جهان متفاوت ایجاد كنند. از این حیث رسانه‌های جدید از نظر من سراسر فرصت است. امروز كسانی كه در حوزه محیط زیست سروكار دارند، توانسته‌اند در سیاستگذاری‌های بزرگ دنیا اثر بگذارند. امروز محیط زیست است كه سیاست اقتصادی را تعیین می‌كند. بنابراین می‌توان دید كه با این رسانه‌ها می‌توان تاثیر گذاشت.
بحران بی‌سوادی/ شاهو صبار - عضو هیات علمی دانشكده مطالعات جهان
شاهو صبار با اشاره به مغفول ماندن نهاد خانواده در بحث‌های مربوط به فضای مجازی گفت: ما معمولا خانواده را به عنوان یك واحد تعامل در عرصه مجازی در نظر نمی‌گیریم، از این حیث كار دكتر عاملی اهمیت دارد. همچنین نكته مهم دیگر كار این است كه كار جهانی است، اما نگرشی بومی دارد؛ ضمن آنكه مخاطب‌های متنوعی دارد. وی در ادامه به رویكرد دوجهانی یا دو فضایی كتاب اشاره كرد و گفت: امروز به هر نهاد و سازمانی مراجعه كنید، می‌بینید كه در كنار فضای واقعی، فضای مجازی وجود دارد. اما نگاه كماكان آنالوگ فیزیكی است و انگار تنها نوعی اتوماسیون صورت گرفته است؛ در حالی كه باید بنای كار دو فضایی دیده شود. صبار همچنین درباره مجهز كردن خانواده‌ها به سواد انتقادی گفت: ما باید نگران سواد انتقادی فرزندان مان باشیم. امروز اطلاعات غلط، نادقیق و ناردست از طریق شبكه‌های مجازی در حجم وسیعی دست به دست می‌شود. حتی به ویدیوها نیز نمی‌توان اعتماد كرد. ما تجمیع اطلاعات در مغزمان را با فهیم‌تر شدن خلط كرده‌ایم. اگر ما نسبت به انسان‌های گذشته واحد اطلاعات‌مان بیشتر اما غلط باشد، این به آن معناست كه ما بی‌سوادتر شده‌ایم. ما هرچه بیشتر مطلب می‌بینیم، بی‌سوادتر می‌شویم. ما اگر بتوانیم خانواده را به نگاه انتقادی مجهز كنیم، كار بزرگ‌تری كرده‌ایم. بحران عصر حاضر انبوه اطلاعاتی است كه از منابع غیرموثق می‌آید، تو گویی لشكری آدم نشسته‌اند و پول می‌گیرند تا اطلاعات غلط تولید كنند!
منبع: اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید