سیر تاریخی علوم در تشیع

1396/6/27 ۰۸:۵۶

از آنجایی که احکام شرعی از آنچنان بداهتی برخوردار نیست که همگان بدون‌تحقیق از آن اطلاع داشته باشند، لازم است عده‌ای در مقام کارشناس به استنباط این احکام بپردازند. موضوع استنباط احکام در زمان حضور معصوم از بساطت ویژه‌ای برخوردار بود.

جریان‌شناسی استنباط احکام شرعی در غیبت معصوم

علی عسگری: از آنجایی که احکام شرعی از آنچنان بداهتی برخوردار نیست که همگان بدون‌تحقیق از آن اطلاع داشته باشند، لازم است عده‌ای در مقام کارشناس به استنباط این احکام بپردازند. موضوع استنباط احکام در زمان حضور معصوم از بساطت ویژه‌ای برخوردار بود. در عصر تشریع، یعنی عصر حضور معصوم، استنباط حکم تنها شنیدن آن از زبان خود شارع بود، اما با گذر از عصر تشریع اختلافات زیادی در این بین حاکم شد. محدثین، اولین دسته از علمای تشیع بودند که برای برآورده کردن این نیاز قیام کردند. در دوران غیبت صغری دو مکتب عمده تشیع نخست مکتب راویان حدیث با محوریت قم و میدان‌داری بزرگانی چون ابن‌بابویه و مکتب متکلمان یا عقل‌گرایان با مرکزیت بغداد و محوریت بزرگانی چون شیخ مفید است.

پس از شیخ مفید شاگردان ایشان سیدمرتضی و شیخ‌طوسی راه آن را ادامه دادند تا اینکه منجر به ایجاد مکتب فقهای اصولی شدند. با وجود اجتهاد اهل سنت در بغداد این مکتب از آنچنان رشدی برخوردار شد که کرسی کلام و فقه را منحصر به خود کرد. با مهاجرت شیخ طوسی به نجف اشرف در سال 448، مرکزیت فقه شیعه هم به آن شهر منتقل شد.

در این دوره نوع رابطه علمای تشیع با مردم، از جایگاه حدیث‌خوان و مستمع به مقلد و مرجع تقلید ارتقا پیدا کرد، انتقالی که همراه با افزایش نقش رهبری دین در اداره امور بود. با رحلت شیخ طوسی و ظهور ابن‌ادریس حلی در حله، مرکزیت فقه شیعه از نجف به غرب جهان اسلام و به جبل آمل منتقل شد.

بعد‌ها با قدرت گرفتن صفویه و مهاجرت علمای بزرگ شیعه همچون شیخ بهایی از جبل آمل به ایران، تعدیل فراوانی در مشرب درویش‌منشانه این حکومت ایجاد شد. در همین دوره بود که اصفهان با ظهور فلاسفه و فقهای بزرگی چون ملاصدرا مرجعیت علمی پیدا کرد. در همین دوره ظهور شخصیتی به نام میرزا محمد‌امین استرآبادی جریان آرام و یک‌سویه فقاهت اصولی را به هم ریخت و آن را تا مدت‌ها با مرکزیت کربلا دچار نقدی جدی کرد. وی که از شاگردان برجسته شهید ثانی بود، مکتبی را بنا نهاد که به دلیل توجه ویژه آن به احادیث و روایات و دوری از اجتهاد رایج به اخباری‌گری مشهور شد.

این مکتب با وجود بزرگانی چون شیخ حر عاملی، فیض کاشانی و علامه مجلسی رشد فراوانی داشت تا آنجا که وحید بهبهانی کارزاری را طی دو قرن علیه آن راه انداخت که منجر به اخراج آنان از نجف و افول و تعطیل شدن آن شد. میرزا محمد اخباری، معروف به خاتم فقهای اخباری درباره وحید بهبهانی می‌گوید: «وی با اهل حدیث شدیدا مخالف بود، زبان دشمنان بر محدثین دراز شد تا جایی که اخباریان در زمره اهل بدعت شمرده و فتوی به اخراج ایشان صادر کرد و اگر می‌توانست همه را می‌کشت. موضوع اجتهاد در شریعت، ریشه اصلی اختلاف این دو دسته بزرگ شیعه در طول تاریخ است.

از نظر اخباریون از آنجایی که احادیث فراوانی در منع اجتهاد و لعن مجتهد از زبان معصوم وجود دارد هر گونه اجتهاد در دین بدعت است اما از نظر اصولیون، آن اجتهادی که از نظر معصومین مذموم بوده اجتهاد رایج در مدارس اهل سنت آن عصر است که بدون توجه به منابع دینی از طریق قیاس و استحسان انجام می‌شد. سرانجام تحت فعالیت‌های وحید بهبهانی حوزه اخباریون در نجف تعطیل شد. با این شرایط حوزه نجف تحت سلطه جریان اصولی محوریت چند صد‌ساله‌ای را برای دنیای علمی تشیع پیدا کرد. به هرحال و در ادامه تغییر مراکز فقهی، در دوره قاجار و به وسیله میرزا ابوالقاسم قمی صاحب قوانین، حوزه علمیه قم دوباره احیا شد تا اینکه پس از فراز و نشیب‌ها در دوران مرحوم حاج‌شیخ عبدالکریم حائری توانست در کنار حوزه نجف دوباره از محوریت برخوردار شود.

نکته بسیار مهم در اینباره توان این حوزه در جریان مدیریت عصر حاضر و تشکیل انقلاب اسلامی است. یکی از خلأ‌هایی که در نهضت‌های دوران قاجار با آن مواجه بودیم سختی مدیریت داخل کشور از عراق بود که نکته بارز آن در جریان مشروطه نمایان شد. یکی از دلایل شکست این نهضت و انحراف آن دوری رهبران شیعه همچون آخوند خراسانی و میرزای‌نائینی از ایران و به تبع دور بودن از تحولات و اخبار آن بود.

در ادامه و با حضور آیت‌ا... بروجردی، آیت‌ا... خوانساری و مرحوم حجت در این حوزه، حوزه قم جایگزین قوی حوزه نجف شد. در ادامه با رحلت آیت‌ا... خوئی و فشار‌های سخت حکومت صدام بر این حوزه شاهد کاهش قوت و نفوذ رهبری آن در جهان تشیع بودیم. حوزه علمیه قم با حضور امام خمینی و به عمل آمدن نظریه ولایت فقیه ایشان، رهبری خود را با ارتقای رابطه مرجعیت به امت و امام به بالاترین سطح در طول تاریخ علم رساند.

منبع: فرهیختگان