كشف يك نسخه خطي منحصر به نام «مختصر اشراق اللاهوت في نقد شرح الياقوت»

1387/5/29 ۰۴:۳۰

محمود فاضل يزدي مطلق در مقاله ای با عنوان كشف يك نسخه خطي منحصر به نام «مختصر اشراق اللاهوت في نقد شرح الياقوت»، به معرفی این نسخه کهن می پردازد

محمود فاضل يزدي مطلق در مقاله ای با عنوان كشف يك نسخه خطي منحصر به نام «مختصر اشراق اللاهوت في نقد شرح الياقوت»، به معرفی این نسخه کهن می پردازد.

شيخ ابواسحاق ابراهيم بن نوبخت1 از اكابر قدماي علما و متكلمين اماميه در نيمه اول سده چهارم2 هجری، معاصر ابوبكر محمدبن زكرياي رازي (م: 320ق)، ابوالحسين محمدبن علي بصري معتزلي (م: 436ق) و علم‌الهدي سيد مرتضي (م: 436ق)، كه اين دو متكلم بزرگ، برخي آراء ابن نوبخت را قبول و بعضي را رد كرده‌اند.
از جمله آثار ابن نوبخت در زمينه كلام يكي كتاب الابتهاج3 است و ديگري كتاب الياقوت يا فص الياقوت4 كه در اصول علم كلام است و از مشهورترين و قديمي‌ترين كتاب‌هاي كلامي شيعي مي‌باشد كه در دست است.
اين كتاب، متني است در نهايت ايجاز و اختصار و در عين حال، جامع و مفيد، كه بعدها، متكلمين اماميه كتاب‌هاي مبسوط و مفصل كلامي خود را بر اين سبك و سياق، تأليف كرده‌اند.5
علامه حلي (م: 726ق) درباره كتاب ياقوت، مي‌گويد: «وقد صنف شيخنا الاقدم، و امامنا الاعظم، ابواسحاق ابراهيم بن نوبخت ــ قدس‌الله روحه الزكيه و نفسه العليه ــ مختصراً سماه ــ الياقوت ــ قد احتوي من المسائل علي اشرفها و اعلاها، و من المباحث علي أجلها و اسناها، الا انه صغيرالحجم، كثيرالعلم، مستصعب علي الفهم، في غايه الايجاز والاختصار بحيث يغجز عن تفهمه اكثرالنظار...»
اين كتاب با همه ايجاز و اختصارش، داراي محتوايي پرارزش و مباحثي نفيس و كثيرالعلم است، به گونه‌اي كه فهم و درك مطالب آن دشوار مي‌باشد. (اين كتاب در سال 1413ق در قم چاپ شده است).
كتاب ‌الياقوت از همان آغاز مورد توجه و استفاده اجله علماء و متكلمين قرار گرفت، لذا عده‌اي از بزرگان به شرح و توضيح مطالب آن پرداختند، كه ذيلاً به آن‌ها اشاره مي‌شود:
1. شرح‌الياقوت، از عزالدين أبي حامد، عبدالحميدبن هبةالله مدائني6، معروف به «ابن ابي الحديد» (م: 656ق).7
قديمي‌ترين شرحي كه از كتاب ياقوت مي‌شناسيم، همين گزارش است، ولي متأسفانه تاكنون از نسخه خطي آن اطلاعي در دست نيست.
2. انوار‌الملكوت في شرح الياقوت، دومين شرحي كه بر كتاب الياقوت نگاشته شده است، همين شرح است كه از «علامه حلي، حسن بن يوسف، (م: 726ق) مي‌باشد كه آن را در سال 684ق ساخته است. شرحي است مزجي كه علاوه بر گزارش متن، و حل معضلات آن، در موارد، رأي مؤلف متن كتاب را نپذيرفته و عقيده خويش را بيان داشته است، در عين حال نظم و ترتيب كتاب ياقوت را حفظ كرده است.8
(كتاب‌ انوارالملكوت في شرح الياقوت در سال 1338ش توسط دانشگاه تهران چاپ شده است).9
3. شرح‌ انوارالملكوت في شرح الياقوت10 = في شرح فص‌الياقوت= اشراق‌اللاهوت في نقد شرح الياقوت11= شرح الشرح ياقوت.
تأليف سيد عميدي، عميدالدين عبدالمطلب بن مجدالدين ابي الفوارس، محمدبن ابي الحسن علي بن اعرج حسيني حلي (م: 754ق) در بغداد، كه از اكابر ثقات مشايخ روايت و خواهرزاده و شاگرد برجستۀ علامه حلي بوده، از تقريظي كه بر رساله مناسخات الميراث تأليف سيد عميدي نوشته است، جلالت قدر و عظمت شأن و مقام علمي او به خوبي پيداست، كه با اين عبارت شروع مي‌شود: «احسنت ايها الولدالعزيزالعضدالنسيب، المعظم الفيقه المدقق، عميدالملة والدين جعلت فداك فيما او دعته في هذه الاوراق الدالة علي التميز عن الاقران والتبريز علي أكثر اشخاص نوع الانسان، فلقد اتيت فيها بالمعاني اللطيفة والمسائل الشريفة، احسن الله اليك و افاض نعمه عليك و لا استبعاد في ذلك منك و انت من نسل شجرة النبوة، و فقك الله لكل خير و دفع عنك كل ضير بمنة و كرمه.»12
همچنين شهيد اول، شمس‌الدين محمدبن مكي شامي عاملي مقتول به سال 786ق با آن همه عظمت و جلالت علمي كه داشته است، نيز سيد عميدي را بسيار ستوده و در اجازه‌اي كه به ابن نجده داده است،13 چنين آمده: «فاني رويتهما عن عدة من اصحابنا، منهم المولي السيدالامام المرتضي علم الهدي، شيخ أهل‌البيت في زمانه، عميدالحق والدين، ابوعبدالله عبدالمطلب ابن الاعرج الحسيني طاب ثراه و جعل الله الجنة مثواه... .»14
مرحوم شهيد اول از طريق همين سيد عميدي از علامه حلي روايت مي‌كند.15 پدر و جد و برادر سيد عميدي همه از اكابر فقها و مشايخ شهيد اول بوده‌اند.16
اين سيد بزرگوار آثار برجسته و تأليفات مهمي داشته كه بيشتر آنها، شروح و تعليقاتي هستند بر برخي از كتاب‌هاي دائي خود، علامه حلي كه از آن جمله‌اند:
الف. ادعيه. صاحب ذريعه نسخه‌اي از اين كتاب را در كتابخانـــه نور عثمانيــه به نقل از فهرســت آن نشــان داده است.17
ب. تبصرةالطالبين في شرح نهج‌المسترشدين. اين كتاب، گزارشي است از سيد عميدي بر كتاب نهج‌المسترشدين في اصول‌الدين، تأليف علامه حلي، شامل مبادي قواعد كلامي و رئوس مطالب اصول عقايد.18
متن كتاب نهج‌المستردين، در ضمن سلسلة مجمع ‌الذخايرالاسلاميه، در قم، بدون تاريخ چاپ شده است.
ج. حواشي شرايع. صاحب ذريعه، نسخه اصل اين حواشي را كه به خط محشي يعني سيد عميدي نگاشته شده بود بر هامش كتاب شايع كه در آن اجازه مورخ 675ق به خط صاحب شرايع، محقق حلي نبشته گرديده در كتابخانه مجدالدين ديده است.19
د. شرح انوارالملكوت، به زودي از اين نسخه بحث خواهيم كرد. انشاءالله.
هـ . شرح تهذيب الوصول = ...الاصول = ...طريق الوصول الي علم الاصول. در اصول فقه گزارشي است از سيدعميدي بر كتاب تهذيب‌الوصول الي علم الاصو

منبع: میراث مکتوب