از نهضت تحریم تا تاسیس شرکت

1396/4/31 ۰۷:۳۳

نگاهی کوتاه به نحوه معماری بازار در گذشته و قرار گرفتن مسجد و مدارس دینی در مرکز آن نشان از نحوه سامان‌دهی آن بر اساس مذهب می‌دهد. بازار به عنوان نبض اقتصاد کشور در گذشته تحت تسلط روحانیت شیعه بوده است. تجار با پرداخت وجوه شرعی، منابع مالی روحانیت را تامین کرده و روحانیت با آموزش احکام اقتصادی، اقدام به سامان‌دهی تجارت می‌کردند. تعطیل شدن بازار در تمام جنبش‌ها و پیوستن تجار به نهضت از نشانه‌های عمق نفوذ روحانیت شیعه است. در طرف مقابل رویکرد‌های منفعت‌طلبانه استعمار در چند قرن گذشته، اقتصاد را به صحنه درگیری این دو عنصر مهم؛ یعنی مذهب و غرب تبدیل کرده است.

 علی عسگری پژوهشگر: نگاهی کوتاه به نحوه معماری بازار در گذشته و قرار گرفتن مسجد و مدارس دینی در مرکز آن نشان از نحوه سامان‌دهی آن بر اساس مذهب می‌دهد. بازار به عنوان نبض اقتصاد کشور در گذشته تحت تسلط روحانیت شیعه بوده است. تجار با پرداخت وجوه شرعی، منابع مالی روحانیت را تامین کرده و روحانیت با آموزش احکام اقتصادی، اقدام به سامان‌دهی تجارت می‌کردند. تعطیل شدن بازار در تمام جنبش‌ها و پیوستن تجار به نهضت از نشانه‌های عمق نفوذ روحانیت شیعه است. در طرف مقابل رویکرد‌های منفعت‌طلبانه استعمار در چند قرن گذشته، اقتصاد را به صحنه درگیری این دو عنصر مهم؛ یعنی مذهب و غرب تبدیل کرده است. یکی از صحنه‌های این رویارویی قرارداد «رویتر» است که به موجب آن امتیاز تمامی معادن و منابع کشور به استثنای سنگ‌های قیمتی و معادن طلا و نقره در اختیار ژولیوس رویترز قرار گرفت. لرد کرزن در خصوص ماهیت این قرارداد می‌نویسد: «وقتی متن آن به نظر اهل جهان رسید دریافتند که مشتمل بر کامل‌ترین مواد و واگذاری دربست کلیه منافع صنعتی یک کشور در دست خارجی است که نظیر آن، هرگز در وهم و گمان احدی در نیامده بود. پذیرش چنین قراردادی چیزی نبود که علمای شیعه دربرابر آن سکوت کنند. از همین رو ملاعلی کنی طی نامه‌ای اعتراض خود را به قرارداد و همچنین عوامل اصلی مانند میرزا ملکم خان ابلاغ کرد.» در قسمتی از این نامه آمده است: «ما اهل ایمان شخص ملکم خان را دشمن دین و دولت دانسته از همین رو به هیچ وجه صلاحیت وکالت سلطنت را ندارد؛ چه برسد به لقب ناظم الملکی. وی خیانت بزرگ نسبت به دین و دولت کرده و دشمن جانی را مداخله در کار‌های بزرگ داده است.» یکی از مغالطات رایج روشنفکری درباره مخالفت ملاعلی کنی با این قرارداد نسبت دادن آن به مخالفت با هرگونه پیشرفت و توسعه است؛ در حالی که مرحوم ملاعلی کنی با قرارداد‌های استعماری که در تعارض با استقلال و منفعت کشور است مخالف بود. نهضت تنباکو عرصه دیگری از مخالفت‌های علما با جلوه اقتصادی غرب است. این قرارداد که طبق آن امتیاز تجارت تنباکو طی 25 سال به تالبوب انگلیسی واگذار شده بود در عید نوروز1369 به امضای ناصر‌الدین شاه رسید. قرارداد به گونه‌ای بسته شده بود که دست کارگزاران غرب به عنوان کارفرما باز بود و ایرانیان باید به عنوان کارگر تحت فرمان آنها قرار بگیرند. از طرف دیگر این قرارداد موجب افزایش رفت و آمد‌های کارگزاران انگلیس در ایران شده بود و این مساله با توجه به نوع نگاه منفی‌ای که نسبت به آنها وجود داشت  پدیده مطلوبی تلقی نمی‌شد. نفوذ اجانب در کشور به حدی رسیده بود که سید‌جمال‌الدین اسد‌آبادی طی نامه‌ای به میرزای شیرازی وی را به قیام در برابر استبداد داخلی و استعمار خارجی تحریک کرد. در قسمت‌هایی از این نامه آمده است: «تو رئیس فرقه شیعه هستی، اگر برای گرفتن حق قیام کنی همه به پشتیبانی تو بر‌می‌خیزند، پادشاه ایران سست عنصر و بدسیرت شده و خودش از اداره کشور و حفظ منافع عمومی عاجز است. تو ای پیشوای دین اگر به کمک ملت برنخیزی طولی نخواهد کشید که مملکت اسلامی زیر اقتدار بیگانگان در‌می‌آید.» علاوه بر سید‌جمال‌الدین، مسلمانان ترکیه هم طی نامه‌ای به میرزای شیرازی وی را به مقابله دعوت کردند. همچنین از سراسر کشور اعتراض‌ها به این قرارداد صورت گرفت. حجم اعتراضات در تبریز به حدی است که آذربایجان از قرارداد استثنا می‌شود. اعتراضات در اصفهان به رهبری آقا نجفی‌اصفهانی موجب زمین‌گیر شدن ظل‌السلطان حاکم اصفهان می‌شود. حجم نامه‌های ارسالی از سوی روحانیون بلاد به حدی می‌رسد که سرانجام میرزای‌شیرازی فتوایی صادر می‌کند مبنی بر اینکه هر گونه استعمال دخانیات در حکم محاربه با امام زمان است. تاثیر‌گذاری این فتوا به حدی بود که حتی در ادارات، دیوان‌خانه‌ها و حرم‌سرای شاه دود دخانیات مشاهده نمی‌شد و همگی قلیان‌های خود را به نشانه اعتراض شکستند. دولت به امید جذب اوباش اقدام به پخش قلیان مجانی در قهوه‌خانه‌ها کرد اما جمله رایجی که شنیده می‌شد این بود که من عرق می‌خورم به امید شفاعت امام زمان؛ ولی چپق را دیگر به چه امیدی مصرف کنم؟ کار استعمال دخانیات به جایی رسیده بود که قبح آن از همه منکرات اسلامی بیشتر بود. مرحوم مدرس در وصف این واقعه می‌گوید: «واقعه دخانیات توپی بود که سحرگاه مردم تیزهوش خفته را بیدار و به طور طبیعی از زلزله شدیدی که متعاقب آن به وقوع می‌پیوست با خبرشان کرد.» سرانجام تحت‌تاثیر این موج  عظیم قرارداد رویتر لغو شد. پیروزی مردم بر دولت و کمپانی در نهضت تنباکو توجه همه بیگانگان را به میرزای شیرازی که نهضتی این‌چنین عظیم را در خارج از کشور مدیریت کرده بود، جلب کرد. از طرف دیگر فشار‌های اجتماعی- سیاسی را بر انگلیس‌ها دوچندان کرد. اگرچه در نهضت تنباکو طرف حساب ایرانیان، استعمار انگلیس بود اما بیداری حاصل از این جنبش می‌توانست به راحتی پایه‌های دیگر استعمارگران را بلرزاند. برای مثال سفیر روسیه مدام از این موضوع اعلام نگرانی می‌کند و در این بار می‌گوید: «هرگاه این مرد صاحب‌امتیاز در این معامله پافشاری کند و آن مرد بزرگ اسلام بنای مخالف بیشتر و اعلام کند که نوشیدن چای هم همین حکم را دارد، هیچ تصور کرده‌اید چه مقدار اجناس از قبیل قند و سماور و ... عاطل و باطل مانده و چه سکته‌ای به تجارت فرنگستان وارد می‌شود؟ یکی از ثمرات مهم این نهضت دمیده شدن روح ایمان به اسلام و ثمره دادن مقاومت است.  ایرانیان به وضوح دیده‌اند که با اندکی مقاومت می‌شود همزمان بر دو عنصر استبداد و استعمار غلبه کرد. یک ویژگی مهم دیگر نهضت تنباکو رهبری کاملا دینی آن است. این نهضت کاملا برخاسته از مرجعیت شیعی بوده و روشنفکران هیچ نوع نقشی در آن نداشته‌اند. از نتایج ایجابی جنبش تنباکو تاسیس شرکت اسلامیه اصفهان به همت آقا نجفی و برادرش حاج آقا نورالله اصفهانی برای قطع وابستگی به بیگانه بوده است. این شرکت به قصد تولید کالای داخلی در برابر نفوذ اقتصادی غرب تاسیس شده و تاثیرات فراوانی را در کل کشور گذاشته است. این شرکت حتی دفاتری را در لندن، بادکوبه، مسکو، اسلامبول، بمبئی، بغداد و پاریس تأسیس کرده است. اخبار مربوط به شرکت در میان مطبوعات داخلی بازتاب فراوان داشته و از طرف دیگر این شرکت مورد توجه و حمایت علمای شهر‌ها قرار گرفته است. شرکت اسلامیه اصفهان در عصری تاسیس شده که معروف به قرارداد‌های استعماری است. نفس چنین حرکتی در بررسی‌های تاریخی بسیار قابل‌تامل است؛ اقدامات استعمار برای زمین زدن شرکت فضایی را فراهم کرد و بار دیگر روحانیون شیعه را به میدان کشاند. مرحوم آخوند خراسانی در حمایت از شرکت، طی نامه‌ای به شاه از او می‌خواهد با خلع لباس ذلت و پوشیدن لباس عزت، از البسه این شرکت استفاده کند. در اصفهان روحانیون همه مردم را به استفاده از محصولات شرکت دعوت می‌کردند و همچنین اعلام شد اگر کسی لباس خود را از اجناس غربی تهیه کند، روحانیون نه صیغه عقد او را می‌خوانند و نه مراسم تدفینش را انجام می‌دهند. در پایان باید اشاره کرد که هرچند فعالیت اقتصادی در سطح حاکمیتی جزء رسالت‌های روحانیون محسوب نمی‌شود اما گاهی شرایط به گونه‌ای تغییر می‌کند که اولویت‌ها جابه‌جا می‌شوند. از آنجا که حفظ کرامت انسانی و اسلامی و استقلال کشورهای مسلمان در بالاترین سطح اولویت برنامه‌های روحانیت شیعه بوده، هر وقت اقتصاد تبدیل به روزنه‌ای برای ایجاد خلل می‌شد، روحانیت شیعه دست به مبارزه می‌زد.

منبع: فرهیختگان