1396/3/22 ۱۲:۳۱
در كتابسازی سنتی، سرلوح عبارت است از نام و عنوانی كه بر بالای نامه [یا صفحه اول كتاب] نویسند، اما در اصطلاح كتاب‌آرایی به نقش و نگاره‌ای مُذهب یا مُرصع اطلاق می‌شود كه بر بالای نخستین صفحه زوج كتاب (صفحه دوم نسخه‌های خطی، یا پشتِ برگِ نخستِ آنها) ترسیم می‌شده است.
سرلوح كتاب دارای زمینه‌ای با آبِزر، لاجورد، و یا الوان دیگر بوده است و با گل و بوته، تشعیر، خطوط اسلیمی - ختایی، یا نگاره‌های هندسی روی آن را منقش می‌كرده‌اند. این‌گونه سرلوح‌ها را نسخه‌شناسان معاصر به نام "سرلوح ساده" می‌نامند.گاهی در داخل سرلوح، عنوان كتاب، عبارات دعا، و مواردی جز آن تحریر می‌شده است و گاهی نیز در زیر سرلوح مذكور، البته چسبیده به آن، شكلی مستطیل‌گونه ترسیم و دو سوی اضلاع كوتاه آن با نیم دایره‌هایی مدور شده و به شكل كتیبه در می‌آمده است، با زمینه پوشیده از سفیداب، آب‌زر، یا لاجورد كه "بِسمِلَه" یا عنوان كتاب در داخل آن نوشته می‌شده است و امروزه از آن به "سرلوح مزدوج" یا "سرلوح كتیبه‌دار" تعبیر می‌كنند . از اواخر عصر تیموری و خصوصآ از عهد صفوی، بعضی از مذهبان نقطه‌هایی با سوزن بر روی زمینه زرین یا لاجوردین سرلوح‌ها می‌زدند و با این كار بر زیبایی سرلوح‌ها می‌افزودند. معاصران از این‌گونه سرلوح‌ها به‌نام "سرلوح سوزن زده" یاد می‌كنند.
از آنجا كه سرلوح كتاب به لحاظ ابعادش، باید با جدول* كتاب تناسب داشته باشد، عمومآ در ابعادی ترسیم می‌شود كه ابعادش از سمت راست و چپ، موازی و متساوی با ابعاد جدول كتاب باشد. به این مناسبت، در بسیاری از موارد سرلوح‌ها را نیز از چهار طرف آن "مُجَدâوَل" می‌كرده‌اند و آنها را را "لوح مُجَدâوَل" می‌نامیده‌اند.
منشأ كشیدن سرلوح برای كتاب را باید در تاریخ مصحف‌نویسی(قرآن) جست‌وجو كرد، در كتابت و نسخه‌نویسی قرآن مجید، سرسوره‌ها با شكل هندسی و با آب زعفران فراهم می‌آمد. به این‌ترتیب نخستین سوره قرآن مجید نیز با شكل و نگاره آغاز می‌شد. این شكل‌ها و نگاره‌ها در سده‌های 4 و 5ق. ابتدایی بودند و با سیاهی ترسیم می‌شدند. سپس به سرلوح‌های هنری و تزیینی تبدیل شدند. تا اواخر سده 8ق. برای برخی نسخه‌های نگاشته شده به فارسی و تازی نیز جدول‌های ساده و عادی ترسیم می‌شد، اما از سده 9ق. كتاب‌آرایان به تأثیر زیبایی سرلوح‌های هنری پی برده و به ترسیم سرلوح‌های مذهب و مرصع بر فراز پشتِ برگِ نخستِ نسخه‌ها اهتمام كردند، تا جایی كه از این دوره به بعد یكی از كارهای مُذهّبان، كشیدنِ سرلوح‌های هنری نسخه‌های نگارش‌های ادبی بوده است (:3 494). از اواخر عصر تیموری توجه تذهیب‌كاران به سرلوح‌كشی بیشتر معطوف شد. اما همچنان كه اشاره شد، سرلوح‌كشی بیشتر به نسخه‌های نگارش‌های ادبی ــ خصوصآ نسخه‌های دیوان‌ها و منظومه‌ها ــ اختصاص یافت به‌گونه‌ای كه "لوح دیوان" كه تعبیری شناخته در ادب منظوم فارسی است، مجال طرح یافت.
با ورود چاپ سنگی*، سنت سرلوح‌كشی در كتاب‌آرایی از بین نرفت و در نشر آثار ادبی فارسی به‌صورت چاپ سنگی در شبه قاره هند، ایران، و آسیای صغیر سرلوح‌های ساده و گاه مزدوج، با سیاهی و گاه با سیاهی و سرخی ترسیم می‌شد.
مآخذ :)1 بیانی، مهدی. كتابشناسی كتاب‌های خطی. به كوشش حسین محبوبی اردكانی. تهران: انجمن آثار ملی، 1363؛ )2 جامی، عبدالرحمن بن احمد. هفت اورنگ. به كوشش مرتضی مدرس گیلانی. تهران: سعدی، 1366؛ 3) حسین، یوسف. "رساله صحافی" در مایل‌هروی، نجیب. كتاب آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1372، ص 457-495؛ )4 شاد، محمد پادشاه بن غلام محیی‌الدین. فرهنگ‌جامع فارسی ]آنندراج[. ذیل "لوح" و "سرلوح"؛ 5) "واژگان نظام كتاب‌آرایی" در نجیب مایل‌هروی. كتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1372، ص 571-.
سایت دایره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی
52 سر لوح زیبا و نفیس را می توانید از اینجا دریافت کنید.
منبع: بساتین
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید