کاتبان شاهنامه از آغاز تا 1300 هجری

1396/3/16 ۱۳:۰۷

نخستین دست نوشتۀ شاهنامه را فردوسی توسی کتابت کرده است و از آن روزگار تا امروز، یک هزار سال است که کاتبان، افتخار تحریر ارجمندترین روایت از حماسۀ ملی ایران زمین را داشته اند؛ با وجود این، کهن ترین نسخه های بازمانده از این اثر به سدۀ هفتم هجری مربوط است. شمار شاهنامه های بازمانده از سدۀ هفتم تاکنون به بیش از یک هزار نسخۀ بالغ می گردد که به گمان بسیار، بیش از سیصد نسخه از آنها دارای انجامه و نام کاتب است.

 نخستین دست نوشتۀ شاهنامه را فردوسی توسی کتابت کرده است و از آن روزگار تا امروز، یک هزار سال است که کاتبان، افتخار تحریر ارجمندترین روایت از حماسۀ ملی ایران زمین را داشته اند؛ با وجود این، کهن ترین نسخه های بازمانده از این اثر به سدۀ هفتم هجری مربوط است. شمار شاهنامه های بازمانده از سدۀ هفتم تاکنون به بیش از یک هزار نسخۀ بالغ می گردد که به گمان بسیار، بیش از سیصد نسخه از آنها دارای انجامه و نام کاتب است.

در این پژوهش، با توجه به مجال اندک، حدود 250 نسخه (از آغاز تا 1300 هجری) که نام کاتب دارند، شناسایی و به ترتیب تاریخی معرفی شده است. افزون بر آن، نوع خط (و گاه کیفیت و عیار خوشنویسی)، تعداد نگاره ها و محل نگهداری آثار یادآوری گردیده است. پس از آن نکاتی در باب کاتبان، تعداد کتابت ها، تشابهات نام و جز اینها مطرح شده است.

چه بسا دستنویس هایی از شاهنامه به قلم سخنور – خوشنویسانی چون اسدی توسی کتابت شده باشد و بدبختانه تا امروز از باد و باران در امام نمانده است. پس از آن در سده های ششم تا هشتم هجری با وجود گوناگونی فراوان در خطوط ششگانه، برای کتابت این آیینۀ فرهنگ هزاران سالۀ ایران زمین، خط نسخ را بهترین گزینه دانسته اند.

از آغاز سدۀ نهم، با گسترش و اقبال خط نستعیلق به ویژه در دو شهر شیراز و هرات، شاهنامه به «خط ملی ایران» نگارش یافته است. خطی که یکه تاز عرصۀ نگارش آثار فارسی از سدۀ نهم تا امروز بوده است و از آن هنگام تاکنون بیش از شش سده است که کاتبان به کتابت نستعلیق این اثر پرداخته اند. استادان شکستۀ نستعلیق در سدۀ دوازدهم و سیزدهم هجری، بیش از ده نسخه را کتابت کرده اند.

تحقیق حاضر، تلاش دارد تا نسخه های خطی شاهنامه را از آغاز تا سال 1300 هجری مورد بررسی قرار داده و دست نوشته هایی را که نام کاتب دارند، جدا کرده و به شناسایی و معرفی آنها بپردازد.

قلیچ خانی، حمیدرضا، کاتبان شاهنامه، تهران، کتاب آرایی ایرانی، 68 صفحه، قطع: رقعی، شمارگان: 500 نسخه، بها: 100000 ریال، 1396.

منبع: میراث مکتوب