1396/2/24 ۰۹:۳۸
کتاب «خاطرات تاج‌السلطنه» به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان سال‌ها پیش در «نشر تاریخ ایران» منتشر شده است. آنان در دیباچه کتاب او را «شهزاده‌ای در زمره پردگیان حرم سلطنت» توصیف کرده‌اند. نویسندگان مقدمه کتاب، درباره جایگاه این اثر مهم در تاریخ معاصر ایران چنین نوشته‌اند «اهمیت اما، در ربط با محتوای تاریخی اثر، نخست از آنروست که نگارنده در پرتو و به سبب امنیت جانی و مالی مترتب بر مقام اجتماعی خویش، از آزادی بیان فزونتری برخوردار است نسبت به سایرین؛ و دیگر، از آندر که نمونه‌ایست گویا از برخورد مظاهر مدنیت و فرهنگ شرق و غرب در آن مقطع زمانی، و نیز حالات، تاثیرات، و پی‌آمدهای برخورد مزبور نزد فردی از طبقات زبرین اجتماع؛ و سرآخر، به لحاظ آگاهی بر آداب و رسوم خواتین حرم».
منتقدی از جامعه نسوان روزبه رهنما: کتاب «خاطرات تاج‌السلطنه» به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان سال‌ها پیش در «نشر تاریخ ایران» منتشر شده است. آنان در دیباچه کتاب او را «شهزاده‌ای در زمره پردگیان حرم سلطنت» توصیف کرده‌اند. نویسندگان مقدمه کتاب، درباره جایگاه این اثر مهم در تاریخ معاصر ایران چنین نوشته‌اند «اهمیت اما، در ربط با محتوای تاریخی اثر، نخست از آنروست که نگارنده در پرتو و به سبب امنیت جانی و مالی مترتب بر مقام اجتماعی خویش، از آزادی بیان فزونتری برخوردار است نسبت به سایرین؛ و دیگر، از آندر که نمونه‌ایست گویا از برخورد مظاهر مدنیت و فرهنگ شرق و غرب در آن مقطع زمانی، و نیز حالات، تاثیرات، و پی‌آمدهای برخورد مزبور نزد فردی از طبقات زبرین اجتماع؛ و سرآخر، به لحاظ آگاهی بر آداب و رسوم خواتین حرم».
عزیزکرده سلطان صاحب‌قران زهرا، نام‌بُردار به تاج‌السلطنه، دختر ناصرالدین شاه و توران‌السلطنه، دختر عموی شاه، در سال ١٣٥١ قمری در دربار قاجار زاده شد. او هنگامی که از نوباوگی و خردسالی به درآمد «علی‌الرسم به دایه‌اش سپردند؛ و در هفت سالگی، به مکتب فرستادند. تحصیلاتش به جایی نیانجامید؛ چرا که، «اخلاق بد و خودسری و عدم اعتنای» وی به تعلم، معلم را ناچار از آن داشت که «از معلمی صرف‌نظر نموده و نقال» شود، چه، «معلم اگر می‌خواست به درشتی و ضخامت و ترس» وی را مطیع سازد، «دده‌جان راضی نشده»، او را «منع می‌کرد»». برادش مظفرالدین شاه قاجار، یک سال پس از مرگ پدر، تاج‌السلطنه را در سال ١٣١٤ قمری به عقد حسن خان شجاع‌السلطنه پسر محمدباقر خان سرداراکرم درآورد؛ پیوندی که زود به متارکه انجامید «از آنروی که ناخواسته بود». تاج‌السلطنه از نخستین همسر خود، شجاع‌السلطنه، چهار فرزند آورد؛ توران‌الدوله (قمر تاج)، فخر ایران، امیرعباس (دیباج) و فخر زمان. دیگر همسر وی پس از متارکه از شجاع‌السلطنه، قوللرآقاسی‌باشی نام داشت. این ازدواج نیز به جدایی انجامید. روح ناآرام شاهزاده خانم گویی او را در زندگی شخصی نیز با تلاطم‌ها و تکان‌هایی همراه ساخته بود.
پیکان تیز نقدهای اجتماعی تاج‌السلطنه تاج‌السلطنه، شاهزاده خانمی معترض و منتقد بود؛ به دربار و مفاسد آن، به سنت‌های کهنه درون جامعه، به جایگاه زنان و اندیشه‌هایی که موجب شده بود آن وضعیت‌ها در ایران روزگار وی پدید آید. او در کتاب خاطرات‌اش با تصویرسازی و توصیف مناظر و کنکاش در حالات و ویژگی‌ها شخصیت‌ها، روایتی جذاب از روزگار خویش با نگاهی انتقادی ارایه دهد. برخی منابع تاریخی تاج‌السلطنه را «عزیزترین دختر ناصرالدین شاه» توصیف کرده‌اند و اگر چنین باشد، چه جالب می‌نمایاند؛ دختری عزیزکرده که همه قواعد و ارزش‌های پذیرفته‌شده زمانه خویش را به کناری نهاد و تندترین انتقادها را به دودمان و جامعه خویش عرضه کرد. تاج‌السلطنه بدین‌ترتیب توانست با برون‌آمدن از قواره یک شاهزاده خانم مستوره حرم به یکی از زنان برجسته منتقد و روشنفکر دوره قاجار درآید. او را منتقدی درون حکومت می‌توان برشمرد که با آگاهی‌هایی کامل از مناسبات زندگی در دربار و با پشتوانه خانوادگی توانست نقدهایی جدی درباره جامعه خویش ارایه دهد. تاج‌السلطنه نوک تیز پیکان انتقادهای خویش را پس از دربار و مفاسد سیاسی موجود در آن، به سوی زنان هم‌روزگارش می‌کشاند و وضعیت زمانه را چنین روایت می‌کند «افسوس که زنهای ایرانی از نوع انسان مجزا شده و جزو بهایم و وحوش هستند، و صبح تا شام، در یک محبس ناامیدانه زندگی می‌کنند و دچار یک فشارهای سخت و بدبختی‌های ناگواری عمر می‌گذرانند». وی درباره دریافت آنان از زندگی می‌نویسد «در روزنامه‌ها می‌خوانند که: زنهای حقوق‌طلب، در اروپا چه قسم از خود دفاع کرده و حقوق خود را با چه جدیتی می‌طلبند» و سرانجام رویای خود را اینگونه بازمی‌تاباند «من خیلی میل دارم یک مسافرتی در اروپا بکنم و این خانم‌های حقوق‌طلب را ببینم، و به آنها بگویم: در وقتی که شما غرق در سعادت و شرافت، از حقوق خود دفاع می‌کنید و فاتحانه به مقصود موفق شده‌اید، یک نظری به قطعه‌ی آسیا افکنده و تفحص کنید در خانه‌هایی که دیوارهایش سه ذرع یا پنج ذرع ارتفاع دارد و تمام منفذ این خانه منحصر به یک درب است و آن درب توسط دربان محفوظ است. در زیر یک زنجیر اسارت و یک فشار غیر قابل محکومیت، اغلب سر و دست شکسته، بعضی‌ها رنگ‌های زرد پریده، برخی گرسنه و برهنه، قسمی در تمام شبانروز منتظر و گریه‌کننده و باز می‌گفتم: این ها هم زن هستند، اینها هم انسان هستند، اینها هم همه قابل همه نوع احترام و ستایش هستند. ببینید که زندگانی اینها چه قسم می‌گذرد».
شورشی مشروطه‌چی روزگار جوانی وی با برآمدن و پیروزی جنبش مشروطیت ایران هم‌زمان می‌شود؛ جنبشی که زنان را نیز دوشادوش مردان به تکان وامی‌دارد و گستره‌ای تازه فرارویشان می‌نهاد. روایت شده است که سه سال پیش از پیروزی جنبش مشروطیت ایران، یعنی در سال ١٣٢١ قمری در نشست‌های انجمن اخوت در خانه خواهرش فروغ الدوله حضور می‌یافت. ظهیرالدوله، همسر خواهر وی مردی روشنفکر بود و این حضور برای تاج‌السلطنه دریافت‌هایی تازه از حضور اجتماعی زنان دربرداشت. از همان‌رو بود که پس از پیروزی جنبش، به عضویت انجمن نیمه‌‌سری حریت نسوان درآمد. این شاهزاده خانم قاجاری از پشتیبانان اندیشه مشروطیت به شمار می‌آمد، مساله‌ای که موجب شد بسیار مورد طعن و بغض برادر تاج‌دار و دیگر درباریان قرار گیرد. تاج‌السلطنه در پاسخ به پرسشی درباره معنای مشروطه و دلیل برتری آن بر استبداد اینگونه پاسخ داده است «معنى مشروطه عمل کردن به شرایط آزادى و ترقى یک ملتى بدون غرض و خیانت. تکلیف هر ملت ترقى خواهى استرداد حقوق او است. حقوق خود را به چه قسم مى‌تواند مسترد دارد؟ در موقعى که مملکت مشروطه در تحت یک «رگلمان» [نظم] صحیحى باشد. ترقى از چه تولید می‌شود؟ از قانون. قانون در چه موقعى اجرا مى‌شود؟ در موقعى که این استبداد برچیده شود. پس از این‌روى مشروطه بهتر از استبداد است». تاج السلطنه در سفری که به سختی به اروپا داشت با جامعه و دگرگونی‌های نوین غرب آشنا شد. سختی سفر از آن‌رو بود که خانواده‌اش بسیار در این مسیر سنگ انداختند تا شاهزاده خانم و عزیزکرده ناصرالدین شاه نتواند از مرزهای ایران فرار رود. او اما به لطایف‌الحیل به این سفر رفت و در آنجا بسیار از زندگی زنان فرنگی تاثیر پذیرفت و آنچنان که در کتاب خاطرات‌اش نیز یادآور می‌شود توانست اندیشه‌های نقادانه خود را با وضعیت آنان همسان بپندارد. هفته آینده، پرونده‌ای جذاب، روایت‌گونه و تصویری در سفر به زندگی و زمانه تاج‌السلطنه منتشر خواهیم کرد.
منبع: شهروند
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید