خدایان سفر در اساطیر/ نوشین کاظمی

1396/2/6 ۰۸:۳۰

اسطوره معرب واژه «هستوریا» به معنی جستجو، آگاهی و داستان است. اساطیر نماینده تداوم فرهنگی یک ملت و به نوعی تاریخ آن هستند و پیوندی ناگسستنی با آیینها و عقاید دینی دارند.

اسطوره معرب واژه «هستوریا» به معنی جستجو، آگاهی و داستان است. اساطیر نماینده تداوم فرهنگی یک ملت و به نوعی تاریخ آن هستند و پیوندی ناگسستنی با آیینها و عقاید دینی دارند. از سوی دیگر اسطوره، تجسم خواسته ها و احساسات آدمی است در مقابله با درماندگیها. نقشی که اسطوره در دین دارد آنها را از حکایتها متمایز می کند. آدمی می کوشد که در دین خویش شناختش را از خویشتن، طبیعت و محیط خود بیان کند. این جستار بر آن است تا به بررسی تعدادی از خدایان سفر در جهان و به ویژه در ایران بپردازد. در این میان آنچه حائز اهمیت است، نه صحت تاریخی داستانها، بلکه مفهومی است که برای معتقدان آنها در بردارد.

اولین مسافر تاریخ؛ مسافری برای زندگی

در جستجوی اسطوره ای، صحبت از اولینها است. چگونه می توان به دنبال نشانه های سفر در ناخودآگاه جمعی بشر بود و از «گیلگمش» نگفت. حماسه سومری گیلگمش، حماسه بزرگِ مرگ و زندگی است، کهنترین محصول اندیشه انسان؛ اندیشه ای که به واسطه آن، انسان قدم در راه سفر می گذارد؛ سفری برای دانستن و تجربه کردن. این حماسه بر الواح شکستهای که از کتابخانه آشور بانیپال (قرن 7 ق.م) پیدا شد، نوشته شده بود. گیلگمش، فرمانروای نیمه الهی و جوان در شهر اوروکِ بین النهرین از مادری الاهه و پدری کاهن به دنیا آمد. او در زیبایی و نیرومندی یکتا بود و از اینکه کسی را شایسته عشق یا نبرد نمی یافت، همواره احساس دلتنگی می کرد. مردم نیز از رفتارهای او ناخشنود بودند. خدایان «انکیدو» را به نبرد با او فرستادند. آن دو پس از یک نبرد سخت با هم دوست شدند و به سرزمینی جنگلی رفتند و در آنجا غولی را کشتند. در راه بازگشت، الاهه عشق (ایشتر) به گیلگمش دل بست، ولی پهلوان از عشق او سر باززد. الاهه، گاو آسمان را برای نابودی گیلگمش و انکیدو فرستاد؛ اما به دست آنها کشته شد. خدایان انکیدو را به مرگ محکوم کردند. با مرگ دوست، گیلگمش از تنهایی و وحشتِ مرگ به هراس افتاد. نزد «اوتنهپیشتیم»، تنها انسان بیمرگ رفت تا چاره جاودانگی را از او جوید و اینچنین سفر او برای گریز از سرنوشت آغاز شد.

هرمس

«هرمس»، خدای تردستی و نگهدارنده مسافران، بازرگانان و راهزنان در یونان است. رومیان او را «مرکور» می نامیدند. هرمس در بیشتر موارد در پیکر جوانی نیرومند با سیمای زیرک و دوست‌داشتنی و بدنی نرم و چالاک در جامه سفر و کلاهی بر سر، صندل بالدار بر پا و عصای چاووشی در دست مجسم می شود. در حقیقت هرمس از خدایان بسیار قدیم یونان و در اصل خدای شبانان ناحیه اردکای یونان به شمار می رفت. او را خدای نگهبان خانه ها نیز میدانستند، از این رو در بالای ورودی بیشتر خانه های یونانیانِ اولیه مجسمه یا تصویر کوچکی از او نصب شده بود. اندک اندک او به صورت خدای نگهبان و محافظ مسافران درآمد و در یونان کلاسیک نیز به همین عنوان شناخته شد. تصویر هرمس به صورت طلسم در محل تقاطع جاده ها نصب شده بود تا مسافران را از بیراهه رفتن و خطرات سفر حفظ کند؛ بی دلیل نبود که بعدها یک ماموریت دیگر را نیز به او دادند که عبارت بود از هدایت ارواح مردگان به قلمرو زیرِزمین. از آنجا که در ازمنه کهن سفر فقط به منظور تجارت صورت می گرفت، هرمس خدای تجارت نیز محسوب میشد، چراکه بازرگانان برای معرفی و فروش کالاهای خود مجبور بودند، داد سخن بدهند و محاسن و مزایای آن را توصیف کنند، بنابراین هرمس خدای فصاحت و بلاغت نیز به شمار آمد. علاوه بر این خدای خدایان او را به قاصدی مخصوص خود برگزید. از این رو است که در ایلیاد هومر در شرح جنگهای تروا همیشه اوست که پیامهای خدای خدایان را به خدایان و مردم ابلاغ می کند و پاسخ می گیرد. برای هرمس معادلهای زیادی در فرهنگهای گوناگون تعریف شده است: «طاط» یا تاهوتی میان مصریان، «اخنوخ» نزد یهودیان (و سنت عتیق)، «هوشنگ» میان ایرانیان باستان، «ادریس» (و الیاس) میان مسلمانان، «بوذاسف» یا بودا در خاور دور، «اورمزد» نزد شرق نزدیک و «اننجهد» در برخی متون کهن ایران باستان. وجه مشترک این اسامی در فرهنگها و نوشته های کهن آن است که در حقیقت او را به نوعی پیامبر و یا یک الهه یا موجودی جاودانه می دانستند که مبشر اسرار و علوم بود و پیدایش بسیاری از علوم همچون نجوم، حکمت، کیمیاگری و مانند آنها را به او منسوب کرده اند. اکنون می توانیم تصویر یک شخصیت واحد را در میان این افراد به ظاهر متفاوت جستجو کنیم. البته گاه شخصیت هرمس دچار اختلاط شده و یکی دانستن او با افرادی نظیر بودا چندان صحیح به نظر نمی رسد. گفتنی است بعدها «هرمنوتیک» به معنی تفسیر نیز از همین ساختار مشتق شده است.

چیستا؛ ایزدبانوی راهها

واژه «چیستا» به معنای علم، دانش، معرفت و فرزانگی است. چیستا با صفت «رزیشت» یعنی راستترین همراه است. او راه راست را می شناسد و انسانها را به راه راست، چه در این جهان و چه در جهان دیگر دعوت می کند. به همین خاطر او را ایزد راه و طریق نیز نامیده اند. «ژاله آموزگار» در کتاب «تاریخ اساطیر ایران» میگوید: چیستا ایزدبانو و نماد آگاهی است. این ایزدبانو با ایزدبانوی دین ارتباط نزدیک دارد و یشت شانزدهم اوستا مربوط به ایزدبانوی دین همگی در توصیف چیستا است. او هدایت به راه راست را چه در این جهان و چه در جهان دیگر عهدهدار است. در مهریشت نیز آمده است که چیستای راست کردار در طرف چپ گردونه مهر میتازد. البته در سایر بخشهای اوستا نیز نام او آمده است. برخی چیستا را به معنی «آنچه مورد توجه» و «در خور توجه» گرفته اند و این را صفتی برای ایزد بانوی دین فرض کرده اند. آنها عقیده دارند چیستا ایزدی جداگانه نیست، بلکه صفتی برای ایزد دین است. بعضی نیز معتقدند که بعدها وظایف چیستا به دو ایزد کوچکتر، چیستی و دین سپرده شده است. چیستی نیز از فعل چیست به معنی اندیشیدن و آگاهی یافتن و دانستن مشتق شده است. او ایزد بانوی علم و معرفت است.

وای(وایو)؛ خدای همیشه در حرکت

ایزد دیگر «وای» است که تجسمی است از فضا و همچنین از باد؛ بادی که در ابر بارانزا زندگی می آورد و در طوفان، مرگ. او از اسرارآمیزترین خدایان هندوایرانی است. در هند باستان او را برآمده از نفس غولِ جهانی می دانند که دنیا از بدن او ساخته شده است و همچنین او را روح خدایان به شمار می آورند. در ایران دَمِ زندگی است. هم اورمزد و موجودات خوب و پارسا برای او قربانی می کنند و هم موجودات اهریمنی؛ ولی دعاهای آفریدگار و موجودات خوب مستجاب می شود و خواسته های ویرانگرانه برآورده نمی شود. همانطور که اورمزد در بالا و در روشنی فرمانروایی می کند و اهریمن در پایین و در ظلمت، وای در فضای میان آن دو یعنی در خلا حکمفرمایی دارد. در وای نوعی مفهوم بی طرفی یا دو پهلویی وجود دارد؛ زیرا هم وای خوب یا وای وِه (بِه) است که در گروه ایزدان جای می گیرد و هم وای بد که جزو موجودات اهریمنی به شمار می آید. به عبارت دیگر به او می توان دو جنبه داد: جنبه حیات بخش و جنبه مرگ آفرین. او هم نخستین دمی است که زندگی با آن آغاز می شود و هم واپسین دمی است که مرگ را به دنبال دارد. همانگونه که باد از میان هر دو جهان نیک و بد می گذرد، این شخصیت نیز می تواند هم نیکوکار باشد و پیوند دهنده و هم نابود کننده و در هم کوبنده. مشخصات او پیشرونده، پسرونده، دلیرترین، نیرومندترین و ستبرترین است. صفت عمده او در متون پهلوی «دیرنده خدایی» یا «دیرنگ خدایی» است، یعنی کسی که فرمانروایی دراز مدت دارد.

در زبان عربی نیز واژه «ریح» به معنی باد است و در قرآن، آیه بیست و دوم سوره یونس از دو نوع باد یاد می شود. «ریح طیبه» بادی خوش و «ریح عاصف» یا تندباد که انسانهای درون کشتی را در بر می گیرد. اما چرایی ذکر باد در میان ایزدان سفر، همیشه در حرکت بودن آن است و نیز رسالتی که برای باد در ادبیات بارها به آن اشاره شده است؛ مسافری همیشه رونده که حامل خبر است. بدیهی است اسطوره ها جدا از فرهنگ و تاریخ یک ملت نیستند؛ اینچنین است که نمود عنصر باد در ادبیات ایرانی بسیار هویدا است؛ باد پیشرونده و همیشه در سفر.

حافظ از شعرایی است که به وفور از باد در اشعارش استفاده کرده است. گاه به آنها جان داده و گاه حتی آنها را صاحب درک و شعور و صفاتی عالی دانسته است. حافظ از بیش از بیست و یک نوع باد در اشعارش استفاده کرده است؛ از باد بهار، خزان، دی و صبا گرفته تا باد پریشانی، غرور و نخوت؛ البته صبا در دیوان حافظ جایگاه ویژهای دارد. صبا نسیمی است که در وقت طلوع خورشید از مشرق میوزد و در دیوان حافظ کارکردهای بسیاری را به خود گرفته است که از مهمترین آن فراگرد ارتباطی باد است؛ خبررسانی یکسویه، دوسویه و یا به عبارتی چاپار؛ و اینچنین است که یکی از نمودهای مثبت عنصر باد، به صورت حلقه ارتباطی در اشعار شاعران تجلی پیدا می کند. وقتی درد اشتیاق قصد جان کند، صبا چارگر و امدادرسان است. در دیوان حافظ باد صبا از قهرمانان و موجودات شعری فعال است.

صبا اگر گذری افتدت به کشور دوست     

بیار نـفحه ای از گیسوی معنبر دوست

در اشعار سعدی، مولانا و سنایی نیز باد، سخت جلوه گری می کند و در اغلب موارد نیز خبر از معشوق دارد که می تواند نمادی از روح حقیقت باشد. حقیقتی که سالک به دنبال آن قدم در راه دشوار سفر مینهد. «مریم حسینی» از پژوهشگران معاصر ادبیات فارسی معتقد است سنایی به سبب کثرت توجه به باد و تعبیرهای گوناگون آن «شاعر باد» نامیده می شود و اینگونه است که باد مسافری همیشه رونده است تا آنجا که سنایی آن را «دفتر سخن» می داند. شاعر باد را به دفتری تشبیه کرده است که سخنها را بر آن ثبت می کنند. شاید شاعر می داند که اگر بادِ همیشه مسافر و هوا نبود هیچ کلمه ای به گوش کسی نمی رسید.

از اسطوره به حماسه

با گذر از روزگار اسطورهای، اساطیر نیز در قالبی دیگر به حیات خود ادامه میدهند. گروهی از پژوهشگران حماسه را برخاسته از اسطوره و صورت تغییر یافته آن می دانند. آنچه در این میان به وقوع می پیوندد تحول خدایان و گاه بروز و نمود آنان در قالب پهلوانان حماسی است. این دگرگونی گاه در پارهای صفات پهلوان و گاه در قالب پیرِ خرد که در جریان سفر به یاری پهلوان می آید، بروز پیدا می کند. در ادب حماسی پهلوانان زیادی در جستجوی خویشتن و در طلب زندگی قدم در راه سفر گذاشتهاند؛ پهلوانانی چون رستم، آرش، اسفندیار و ... .

در حماسه های عرفانی نیز سفر حالتی درونی به خود می گیرد. پهلوان در آرزوی جاودانگی قدم در راه دشوار سفرهای مخاطره آمیز می نهد و هفت وادی عشق یا هفت مرحله سیر و سلوک را در طلب شکوه زندگی طی می کند.

آنچه گفته شد مختصری بود بر سرگذشت سفر و مسافر در گذر تاریخ، چه آنجا که اسطوره می خوانیمش یا آنجا که در ادبیات متجلی می شود. فراگرد سخن، خردگرایی و جستجوی دانش، مبنای همه دیدنها و چه بسا سرگردانیهای بشر به نظر می رسد. به تعبیر کوندرا تجدد زمانی آغاز شد که دون کیشوت آرامش خانه خود را به قصد کشف جهان واگذاشت.

منابع:

آموزگار، ژاله، 1391، تاریخ اساطیر ایران، تهران، سمت.

پاکباز، رویین، 1390، دایرهالمعارف هنر، تهران، فرهنگ معاصر.

حسینی، مریم، 1384، «رمزپردازی باد در آثار سنایی»، فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا، شماره 56 و 57.

حسینی، وحیده، 1393، خدایان و دیوان ایران باستان، تهران، نوید شیراز.

شمیسا، سیروس، 1374، انواع ادبی، تهران، فردوس.

شفا، شجاع الدین، 1383، افسانه خدایان، تهران، دنیای نو.

کلباسیاشتری، حسین، 1386، هرمس و سنت هرمسی، تهران، علم.

مسکوب، شاهرخ، 1394، درآمدی بر اساطیر ایران، تهران، فرهنگ جاوید.

کیا, علی اصغر؛ ثقه ای، سعید،1390، «مطالعه نقش باد در شعر حافظ»، مجله جهانی رسانه، شماره 11.

هینلز، جان، 1379، شناخت اساطیر ایران، ترجمه احمد تفضلی و ژاله آموزگار، تهران، آویشن.

 منبع: انسان شناسی و فرهنگ