فارسيهود میراث مکتوب یهودیان ایران / دکتر ناهید پیرنظر

1396/1/29 ۰۹:۵۶

تاریخچۀ گفتار یهودیان ایرانی: يهوديان ايرانی در دوران تلمود، بنا به توصیۀ راب یوسی (وفات323 میلادی) در آکادمی بابل، تکلم به زبان پهلوی را بجای زبان آرامی شرقی که زبان گفتاری آنان در آن دوران بود، برگزیدند. پس از آن، درایران اسلامی نیز همراه سايرايرانيان، صحبت بزبان پارسی دری را پیشۀ خود ساختند.

 

تاریخچۀ گفتار یهودیان ایرانی: يهوديان ايرانی در دوران تلمود، بنا به توصیۀ راب یوسی (وفات323 میلادی) در آکادمی بابل، تکلم به زبان پهلوی را بجای زبان آرامی شرقی که زبان گفتاری آنان در آن دوران بود، برگزیدند. پس از آن، درایران اسلامی نیز همراه سايرايرانيان، صحبت بزبان پارسی دری را پیشۀ خود ساختند. طبق شواهد موجود، زبان شناسان معتقدند که از دوره خلفای عباسی، پارسی دری یا پارسی نو که بلفظ عربی فارسی خوانده میشود زبان تکلّم یهودیان ایرانی بوده است.

 

تاریخچۀ نوشتاریهودیان ایرانی: در مورد نوشتار، یهودیان در ایرانِ اسلامی با وجود گفتار بزبان پارسی نو، الفبای عبری را بجای الفبای عربی برگزیدند. این گونه نوشتارها را زبان شناسان فارسیهود 

Farsīhūd میخوانند وتحقیقات زبانشناسی در این مورد وتا این زمان، نمودار این امر است که نوشته های فارسبهود اولين سند و مدرک پیدا شده از نوشتارهای پارسی نوهستند.

 

تعریف فارسیهود: بنابراین، آنچه را که بزبان فارسی و با حروف عبری نوشته شود فارسيهود میخوانند. اولین آثار کشف شدۀ فارسیهود را روی سنگ نبشته ها، بشقاب ها و آثار فلزی و چند نامه و قرار داد تجاری میتوان یافت. از آن جمله میتوان به دو نامه پیداشده در دندان اویليق، متعّلق به حدوداً سالهای750-800 میلادی که نزديک خُتَن واقع در ترکستان چين واقع است اشاره کرد. نامۀ اوّل (نامه دندان اویليق)، که هم اکنون در کتابخانه موزه بريتانيا حفظ می شود، توسط يک گروه باستان شناس، برياست اورل استاين در سال 1901 میلادی و نامۀ دوّم (نامه ختن) در سال 2004 در همان نزدیکی پیدا شده است .

 

نامه دندان اویليق

 

 

 نامه خُتَن:

از آثار دیگر این دوران، چند کتيبه کوچک يافته شده در تنگه اُزو در افغانستان، متعلق به حدود سال 7٥٢ ميلادی ميباشند. گروه دیگر، برخی اسناد کشف شده "گنیزای قاهره" واقع در انبار کنيسای بن عزرای قاهره است که در میان آنها میتوان ازدو سند محضری متعلق به سالهای ٩٥١ و ١٠٢٠ ميلادی در اهواز نام برد. آنچه که اخیراً در گنیزای افغانستان توسط کتابخانه مرکزی اسراییل گزارش برخی از نسخ آن از دلالان خریداری شده است گنجینۀ دیگری است که طبق گزارش کنونی بیشتر متعلق به نوشتارهای یهودیان قرن یازدهم وساکین مسیر جادۀ ابریشم است. وجود چنين آثاری مبنی بر این است که از قرنهای اولیه بعد ازظهور اسلام، ايرانيان يهودی در سراسر این سرزمین پهناور سکنی داشته و در تدوین و نگاهداری فرهنگ و زبان فارسی سهیم بوده اند.

 

مفاهیم متون فارسیهود:

نوشتارهای فارسیهود از لحاظ سبک شناسی می توانند شامل متون کلاسيک و ادبی و يا لهجه های محلی باشند. این نوشتارها اکثراً سه رکن يهوديت، ايران و اسلام را در آن واحد در بردارند. کار بُرد و تناسب این سه رکن بر حسب نوع متن، متفاوت است. در متون ادبی، جنبه های ايرانی، در متون مذهبی، جنبه های يهودی و دراکثرمتون فلسفی و يا عرفانی، نشان های اسلامی را بيشتر ميتوان مشاهده کرد. ازنظرموضوع نیز این نوشتارها، ميتوانند مفاهیم مذهبی و غيرمذهبی، علمی و عرفانی و يا تاريخی و امور زندگانی روزمره را در بر داشته باشند.

 

خوانندگان متون فارسیهود:

خوانندگان این متون راطی قرون متمادی اکثراً يهوديان تشکیل داده اند، کسانی که احياناً با حروف فارسی آشنائی نداشته و سوادِ خواندنِ آنان به خط عبری محدود میشده است.

 

نویسندگان متون فارسیهود:

نويسندگان متون فارسيهود، طی زمان، بدو گروه اصلی تقسيم ميشوند: گروه اول کسانی بوده اند که بیشتر با زبان و فرهنگ عبری آشنائی داشته، از فارسيهود برای ترجمه متون و قوانين مذهبی استفاده می کرده اند.

گروه دوم شامل کسانی بوده است که مرزهای آشنایی آنان از حدّ متون مذهبی فراتررفته، با زبان و ادبيات فارسی کاملاً آشنایی داشته اند. اکثر نوشته های گروه دوِم بسیار روشن واز نظر دستوری صريحتر از گروه اول است.

از سوی دیگر نویسندگان فارسيهود از نظر فرهنگی و دینی اغلب تحت تاثير دو گروه متفاوتِ یهودیان غیر ایرانی و ایرانیانِ غیر یهودی قرار داشته اند:

 

1. گروه دانشمندانِ اثر گزارِغیر یهودی: درمیان دانشمندان وفلاسفۀ يهودی غير ايرانی که مأخذ و منشاء تقلید نویسندگان فارسیهود بوده اند میتوان به نامهای زیر اشاره کرد:

الف: موسی بن ميمون يا رامبام (Maimonides)، که بر آثار بسياری از نويسندگان و شعرای فارسيهود اثر گزار بوده است. ازجمله آثاری که از ابن میمون بهره گرفته اند میتوان به "واجبات و ارکان سيزدهگانه ايمان اسرائيل" بوسيلِۀ شاعرِ فارسیهودعمرانی (١٥٠٨ ميلادی) در کاشان، کتاب فلسفی "فرائض يهودا" ((Duties of Judah نوشتۀ فیلسوف ایرانی يهودا بن الازار(١۶٨۶ميلادی) در کاشان و"حيات الروح" نوشتۀ شاعر ومتفکر یهودی سيمانطوب مِلَمد (وفات1821 ميلادی) در مشهد نام برد. درمیان سایردانشمندان غیر ایرانیِ مورد تقلید نویسندگان فارسیهود، میتوان از سعديا گائون، فیلسوف مَشایی در بغداد (942-892/882 ميلادی)، بَحيا ابن پکودااز کباليست های اسپانيا (اواخر قرن يازدهم ميلادی) و يهودا بن شموئيل بن عباس بن اِبون از يهوديان اسپانيائی مقیم افريقا (قرن دوازدهم ميلادی) نام برد.

 

2. گروه شعرا و نويسندگان اثر گزارِ ايرانیِ غير يهودی:

از گروه شعرا و نويسندگان ايرانیِ غير يهودی که الهام بخش نویسندگان فارسیهود بوده اند و یا آثارشان به فارسیهود باز نویسی شده است، میتوان به نامهای فردوسی، سعدی، مولانا جلال الدين رومی، حکیم عمر خیّام، جامی، نظامی، عطّار، حافظ وعبيد زاکانی اشاره نمود که دررأس آنها همانا فردوسی و "شاهنامه" او میباشد.

 

ارزش نوشته های فارسیهود:

آثار فارسیهود در جایگاه خود بعنوان گوشه ای از ادبیات زبان فارسی، دارای ارزش های گوناگون است. بطور اجمال میتوان این ارزش ها را به چهار گروه تقسیم کرد:

 

ارزش زبان شناسی:

نوشته های فارسیهود یک کلید اصلی برای پیگیریِ چگونگیِ تحوّلِ زبان پارسی میانه (پهلوی ساسانی) به پارسی نو میباشد. پرفسور ژیلبر لازار از دانشگاه سوربن پاریس در مقالۀ ترجمه شده خود بنام " گویش شناسی فارسیهود" (پادیاوند جلد اوّل، آمنون نتصر، چاپ مزدا: 1996) نوشته های فارسیهود را داری اهمیت شایان زبانشناسی و تاریخی میداند.

 

ارزش تاريخی:

کتاب آنوسیم بابائی بن لطف و ادامۀ آن بوسيله بابائی بن فرهاد و حدود دویست بیت اضافی بوسيله ماشيح بن رفائيل دارای ارزش تاريخی هستند. در اين آثار، شرايط زندگی و تغيير مذهبهای اجباری به يهوديان ايران را که بجز چند سند کوتاه از آن هيچ اثری در مراجع دیگر باقی نيست، برای هميشه در دل تاريخ ثبت نموده است.

 

ارزش دینی:

ترجمۀ تراجم و تفاسیر کتاب مقدس بزبان پارسی نو که ابتدا در دوران قبل از اسلام، از زبان عبری بزبان آرامی شرقی ترجمه شده بودند از این گروه میباشند. این آثار در ایران اسلامی توسّط رَبانان یهودی که سیصد سال از ترک تکّم آنان به زبان آرامی شرقی گذشته بود، برای استفادۀ عامّۀ یهودیان ایرانی ترجمه و با حروف عبری نوشته شدند.

 

ارزش اجتماعی:

شعرای فارسيهود، در ایران اسلامی با تفسیرات و انتخاب الفاظ، نکات و اشاراتی را در مورد پذیرش آداب و رسوم و يا نفوذ فرهنگ ایرانی واسلامی در جامعه يهودی آشکار میسازند. این نوشته ها و اشعاردرعین حالیکه نمودار تعلّق آنان به فرهنگ، آداب و رسوم ایرانی است، گاهی نیز از جایگاه و موقعیت کلیِ اجتماعی یهودیان و و گاهی از شخصيت تحقير شده آنان سخن میگویند.

 

ارزش ادبی:

آثار نثرونظم فارسيهود نمودار سطح دانش و معلومات علمی و فرهنگی جامعه يهوديان ايران است. مقايسه متون و انواع مختلف آن با آثار ادبیِ شاعران ایرانیِ غیر یهودی، میتواند درجۀ آگاهی یهودیان به علم بدیع و عروض و قافیه و تسلّط آنان را بر مصرف واژگان و دستورزبان فارسی بر خواننده آشکار سازد.

 

طبقه بندی آثار فارسیهود:

آثار فارسيهود رااز دیدگاههای مختلف به انواع گوناگون تقسيم و طبقه بندی کرده اند. آمنون نتصراين آثار را به ترتیب زیر تقسیم نموده است:

از نظر زمانی، بدو دورۀ قبل و بعد از مغول؛

از نظر سبک، به دوگروه نظم و نثر؛

از نظر متن، به مطالب مذهبی و غير مذهبی.

همين آثار را ژيلبر لازار ايرانشناس فرانسوی بچهار دوره زمانی تقسيم کرده است . دوران اوّل و دوّم لازار برابر با دوران قبل از مغول و دوران سوّم و چهارم برابر با دوران بعد از مغولِ تقسیم بندیِ نتصر است.

 

دوران اوّل، از قرن 8 تا 11 ميلادی:

در اين دوران که دوره درخشش فرهنگِ عرب است، مسیر تغییر و تکوین زبان پارسی نو یا فارسی را بصورت پراکنده در آثار و نوشته های زرتشتيان و يا يهوديان ايرانی مشاهده می کنيم. در دوران اوليّه تسلط اسلام بر ايران، غیراز نوشته های عبری که بوسیلۀ ایرانیان یهودی نوشته شده است ،آثار زيادی از پارسی نو موجود نيست. آنچه را هم که ازآثار فارسیهود در این زمینه يافته شده است، بجز چند ظرف، سنگ قبر و يا کتيبه و اسناد ناقص بيشتر نيستند. آثار يافته شده در اين دوران فقط از نظر مذهبی و زبان شناسی مورد توجه ميباشند و دارای ارزش ادبی نمی باشند.

 

دوران دوّم، آثار متعلق به قرون 12 تا 14ميلادی:

اغلب اين آثار مربوط به دوران ترجمه و تفسير کتاب مقدس از زبان عبری و آرامی شرقی به فارسی بوده است که بصورت نثر نوشته شده اند. اين آثار اکثراً درکتابخانه ها و موزه های بين المللی در پاریس، لندن، سن پطرزبورگ و اورشلیم قرار دارند. از آن جمله عبارتند از ترجمۀ کتاب استر، که تاریخ 1280 میلادی بر آن نوشته شده است و متعلق به کتابخانۀ ملی پاریس مییاشد. از جمله سایر این گونه آثار ترجمه (تفسیر) کتاب حزقیل بفارسیهود است که حدوداً درهمان دوران نوشته شده است و در کتابخانۀ پطرزبورگ نگاهداری میشود.

 

دوران سّوم، آثار متعلق به قرون14 تا 18 ميلادی:

نوشته های فارسیهود دراين دوران سر آغاز کارهای ادبی و غيرمذهبیِ يهوديان ايرانی بوده ازشکوفایی فرهنگی آنان در قرون وسطی با ما سخن میگویند. این دوران بعلت شکست بغداد بوسیلۀ هلاگو خان مغول بسال 1258 ميلادی، باعث تغییرسرنوشت جهان از جمله یهودیان ایران شد. درفاصله سالهای 1258تا 1291 ميلادی، عدم تعلّق ايلخانان به اسلام همانا باعث آزادی فرهنگی، اجتماعی و سياسی غير مسلمانان، از جمله يهوديان، گردید.

بزرگترين شعرای فارسيهود، شاهين درقرون13تا 14 میلادی، عمرانی در قرون 15تا 16 میلادی و بابائی بن لطف در قرن 17 میلادی متعلق باين دوران هستند. باید در نظر داشت که در اين دوران، همزمان با پیدایش نظم و نثر ادبی، هنوزنوشتن تراجم و تفاسير کتب مقدس و ساير نوشته های غير مذهبی ادامه داشت.

 

 

دوران چهارم، آثار متعلق به قرون 17 تا 19 ميلادی:

اين آثار اکثراً متعلق به خراسان بزرگ و مناطق دورازدسترس پادشاهان صفويه است. زيرا در اين دورانِ تاريک فرهنگی، به علت چیرگیِ مذهب حاکم، نه تنها يهوديان ايرانی، بلکه ساير اقليّت ها برای پيشگيری از فشارهای مذهبی اقدام به جلای وطن کردند. گروهی به هند و چین رفتند ولی اکثرآنان در ناحيه بخارا و نواحی اطراف توانستند به زندگی خود ادامه دهند و آثار ادبی خود را در قالب زبان فارسی و يا تاجيک برای ما باقی گذارند. در اواخر قرن 18همچنین قرن 19 ميلادی برگردان شاهکارهای ادب فارسی، بفارسيهود از جمله آثار سعدی و حافظ و جامی گوشه ای از آثار فارسيهود را در بر ميگيرند.

در قرن بيستم، بعلت آموزش زبان وحروف فارسی به جوانان یهودی در مدارس آليانس و پس ازانقلاب مشروطه در مدارس ملّی ایرانی نیاز به نوشتن به خط عبری کمترشد. درنتیجه وجود و لزوم به نوشتن به فارسيهود کم کم از رونق انداخت. هم اکنون برخی از بزرگسالان ایرانی یهودی باین خط با هم مکاتبه میکنند.

 

صحنه ای از مثنوی عاشقانۀ یوسف و زلیخا نوشته جامی که یهودیان مشهد آنرا در سالهای 1850 بخط فارسیهود باز نویسی کرده اند.

به هر ساعت فتاده پيش اويم   سرِ طاعت نهاده پيش اويم

درون پرده کردم جايگاهش   که تا نبود به سوی من نگاهش

 

Courtesy of Jewish Theological Seminary

ز من آيين بي دينی نبيند   درين کارم که می بينی نبيند

چو يوسف اين سخن بشنيد زد بانگ   کزين دينار نقدم نيست يک دانگ

تو را آيد به چشم از مردگان شرم   وزين با زندگان در خاطر آزرم

 

اشعار فارسیهود از نظر سبک و نوع مفاهیم

اشعار فارسیهود از نظر سبک یا نوعِ مفاهیمِ متون بچند گروه تقسیم میشوند که از جمله عبارتند از:

1- سبک حماسی و انواع آن:

الف) اشعار حماسی اسطوره ای از جمله، قسمتهایی از آفرینش نامۀ شاهین و فتحنامۀ عمرانی؛

ب) اشعار حماسی مذهبی از جمله، قسمتهایی از موسی نامۀ شاهین، فتحنامه عمرانی و شوفطیم نامۀ اهرون بن ماشیه؛

ج) اشعار حماسی تاریخی از جمله، اردشیر نامۀ شاهین و دانیال نامۀ خواجۀ بخارایی یاحنوکا نامۀ عمرانی مربوط به تسلط یونان و فرهنگ آنان بر یهود، در دوران قبل از مسیح است.

 

2- سبک داستانسرایی تاریخی:

کتاب انوسیم وگزارش های مستند بابایی بن لطف کاشانی از آن جمله است. این گزارش های مستند از دوران سلطنت صفوی یعنی اوایل دوران شاه عباس اول و قسمتهایی از دوران شاه عباس دوم (1660- 1613 میلادی) سخن میگویند و پس از او از سوی نوه یا نبیره اش بابایی بن فرهاد کاشانی تا حملۀ اشرف افغان ادامه پیدا کرده ماشیح بن رفائل از کاشان حدود دویست بیت بآن اضافه نموده است.

 

3- سبک غنایی:

الف) اشعار احساسی از جمله :

1) قسمت هایی از داستان یوسف و زلیخای شاهین در آفرینشنامه؛

2) قسمت هایی از ساقی نامۀ عمرانی در وصف طبیعت؛

3) فراق و هجران در غربت سرودۀ یوسف بن اسحق یهودی.

ب) اشعار عرفانی از جمله :

1) قسمت هایی از ساقی نامۀ عمرانی؛

2) شاهزاده و صوفی از الیشای بن شموئیل (راغب)؛

3) قسمت هایی از حیات الروح سیمانطوب ملمد ( نظم ونثر)؛

 

4- سبک پند و اندرز از جمله:

1) گنجنامۀ عمرانی، سروده شده بر پایه اندرز پدران یا رسالۀ میشنایی مَسِخت آبوت ؛

2) سیزده اصول ایمان اسراییل سرودۀ عمرانی.

 

5- سبک مدیحه سرایی:

این سبک فقط توسط شاهین در مدح سلطان ابو سعید (1335-1316) پادشاه ایلخانی در اثر منظوم اردشیر نامه آمده است.

 

6- سبک طنز از جمله:

اشعار طنز اَمینا که بخصوص در ابراز دلسردی از همسرش، در مورد زنان گفته شده است.

 

حماسۀ موسی نامه، سرودۀ شاهینانداختن مادر، موسی عليه السّلام را در آتش سوزان از ترس فرعون

چه چاره پس که چاوشان درآيند

بما يک دستبردی وا نمايند

 

Courtsy of Israel Museum

به خانه در نبود آن لحظه عمران

به گِلکاری بوداوغمگين وحيران

 

حماسۀ موسی نامه، سرودۀ شاهین در مورد عبور حضرت موسی از دریای سرخ:

همه ديوارها بايد سراسر

 که تا باشد مٌشَبّک در برابر

 

که تا ما روی يکديگر ببينيم

پس آنگه راه رفتن برگزينيم

 

 

صحنه ای ازحماسۀ فتحنامه، سرودۀ عمرانی

کنون آن افتاب از چرخ گردون

 بجا استاده بود از امر يزدان

Courtsy of Ben Zvi Institiure

جهان بود روشن از خورشيد منوّر

ز جانبِ خدا الله و اکبر

 

صحنه ای ازحماسۀ موسی نامه، سرودۀ شاهین کشته شدن بلعام بدست پينحاس

چو دهقان دانه اندر شوره کارد

 ز سود و مايه چيزی بر ندارد

 

زمين شوره را قدری نباشد

گر آب زندگی بروی بپاشد

Courtsy of Jewish Theological Semianry

زمرد بد گُهر خود را نگه دار

 که همچون شوره نيکوئی ناورد بار

 

زبانش جز بدی چيزی نگويد

بجز آزار دل ه ا را نجويد

 

چو بلعام گرامی بد گُهر بود

نبودش دانشِ پيغمبری سود

 

عروسی داود و ابیگَیل از فتحنامه عمرانی،کتاب شموئیل

چو شُد روز دِگر خورشيد، داماد

 بدامادی جهان را جامِ زر داد

 

عروس مَه چو شُد در پردۀ شرم

 از آن خورشيد را بازار شُد گرم

 

تقاضای عروسی کرد داماد

شَهِ نو را عروسِ نو فرستاد

 

زخاصّان چند تن از مهر ورزان

 گِران کابين، به بزم آرند ارزان

 

دکتر ناهید پیرنظر: دانشگاه یو سی اِل اِی (کاليفرنيا)

منبع: بساتین