1395/10/6 ۰۹:۲۳
درباره فهرست آثار مکتوب شیعه نام الذریعه اثر سترگ علامه شیخ آقابزرگ تهرانی(درگذشته ۱۳۸۹ق/ ۱۳۴۷ش) بسیار نام بردار است و اکنون بیش از صد سال از تالیف این اثر سترگ گذشته و هنوز منبع جدید و روزآمد و فراگیر برای پژوهش و شناخت آثار شیعه تدوین نشده است.
علامه تهرانی چنان که خود نوشته تالیف الذریعه را روز دحو الأرض (۲۵ ذیقعده)۱۳۲۹ق آغاز کرده تا سال ۱۳۳۱ق نخست عنوان کتابها را به ترتیب حروف اوّل اسامی آنها در مجلّداتی بزرگ گرد آوررده است و این مجموعه را «مسوّده الذریعه» نامید. آن گاه آن را به ترتیب اسامی نام کتابها به شیوه رایج میام مؤلفان آنها آن را در شش مجلّد تا سال ۱۳۳۴ق مرتّب کرد. در سال ۱۳۵۵ق نخستین جلد و ۱۳۵۶ق و ۱۳۵۷ جلدهای دوم و سوم در نجف اشرف به چاپ رسید. در مجموعه بیست و شش جلدی الذریعه بیش ار پنجاه و پنج هزار اثر معرفی شده است.(الذریعه ج ۱۰ ص ۲۶-۲۷).
فهرستی که معرفی آن در پی خواهد آمد؛ کتاب کاشف الاسرار اثر میرزا محمد مهدی کشمیری لکنهو؛ نویسنده تکمله نجوم السماء است. زندگی نامه نویسنده: میرزا محمد مهدی لکنهوي در ۱۲۸۲ق در لکنهو متولد شد. پدر وی میرزا محمد علی لکنهوی از علمای تراجم نگار است وبه واسطه تالیف کتاب نجوم السماء شهرت دارد. میرزا محمد مهدی لکنهوی در شمار شاگردان مفتی محمد عباس . مولانا محمد هادی تقوی و مولانا محمد مهدی ادیب و حکیم محمد جی است. میرزا محمد مهدی در سال ۱۳۰۸ق، ۱۳۱۲ق،۱۳۲۴ق به عراق سفر کرد و در سال ۱۳۲۱ق نیز به ایران آمد. وی در این سفرها شرح حال و آثار عالمان و نویسندگان را برای درج در کتاب تکمله نجوم السماء بدست آورد و همچنین کتابها و منبع پژوهشی خود را نیز گرد آورد.
نجوم السماء، احوال علما تا اواسط سده سيزدهم آمده بود، ميرزا محمد مهدى به درخواست مولانا سيد ابو الحسن بن سيد على شاه در ۱۳۲۱ قمرى به تأليف ذيلى بر آن، در شرح احوال ديگرعلماى سده سيزدهم و قرن چهاردهم پرداخت و در نگارش آن گذشته از ديدهها و شنيدههاى خود از مآخذ ديگر بهرهها برد و دستكم تا ۱۳۲۵ به تأليف آن سرگرم بود.
ساختارتكمله نجوم السماء چنان که مولف نوشته:« ...در ترتیب احوال علماء کرام سال وفات را لحاظ کردم و بر طبق آن ترتیب نمودم و آن تراجم که سال وفات معلوم نشده در آخر تکمله نجم ثالث ثبت نمودم و نجم رابع را دو حصّه نمودم در حصّه اوّل سال وفات را مرعی داشتم و در حصّه دوم که در آن علماء موجوده و حی را ذکر کرده ام و در آن سال ولادت آنها را ملحوظ کردم چون این تراجم قبل از یک هزار است لهذا اولاً در نجم ثالث این را نوشتم و بعده دیگر تراجم را» (مقدمه تکمله نجوم السماء ج ۱ ص ۵)
آیت الله مرعشی نجفی تصویری از نسخه خط مولف کتاب تكمله نجوم السماء را از کتابخانه ناصریّه در سال ۱۳۹۷ دریافت نموده و آن را به زیور طبع آراست. این چاپ از طرف انتشارات بصیرتی قم در دو جلد منتشر شد. آیت الله مرعشی نجفی در مقدمه آن رساله ای در شرح احوال و آثار مولف به نام «التبصرة في ترجمة مؤلف التکملة » نگاشته است. آثار دیگر این دانشمند عبارتند از: حاشيه مسلم العلوم؛ سفرنامه عراق و ايران و تذكره ملاقات با علما؛ ديوان اردو، ديوان فارسى
این دانشور فاضل در۲۱ رمضان ۱۳۳۰ در زادگاهش درگذشت و در حسینه غفرانمآب به خاک سپرده شد.[۱]
وی این فهرست را به عنوان تکمله ای بر کتاب کشف الحجب و الأستار عن احوال الکتب و الأسفار اثر علامه سید اعجاز حسین نیشابوری کنتوری هندی (درگذشته ۱۲۸۶ق در لکنهو )، نگاشته است. کشف الحجب و الأستار فهرستی است از عنوان کتابهای شیعه، سامان یافته بر پایه حروف الفبا. در این اثر ۳۴۱۴ کتاب معرفی شده البته برخی کتابها به دو نام یا بیشتر شناسانده شده است. شمار کتابهای تکرای کمتر از سیصد عنوان است و در حدود سه هزارعنوان کتاب در این فهرست آمده است. این کتاب از منابع الذریعه و مراة الکتب بوده است.
کشف الحجب در سال ۱۳۳۰ق (پنجاه سال پس از درگذشت مولف آن) به همت محمد هدایت حسین همراه با فهرست اعلام و اماکن درهند چاپ و بار دیگر به چاپ افست آن از انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی به سال منتشر شد.[۲]
تالیف کتاب کاشف الاسرار به زبان عربی بوده و آن را در پایان ماه ذی حجّه سال ۱۳۲۳ق آغاز کرده است. مولف تدوین این اثر را در جزوه هایی جداگانه به ترتیب حروف الفبا گرد آورده و درتاریخ ۱۳ شوال ۱۳۲۷ق تحریر اولیه این اثر(مسوّده) به پایان رسیده است. چنان که از حواشی و افزوده هایی متن بر می آید تا پایان عمر(۱۳۳۰ق) به کار تالیف و افزودن مدخل ها اهتمام داشته است. به علت حضور مولف در هند بیشتر آثار معرفی شده به میرا ث مکتوب شیعه در این سرزمین اختصاص دارد و شماری از آثار علمای شیعه نیز با استفاه از منابع زندگی نامه ای مانند خاتمه مستدرک الوسائل محدّث نوری و ... فراهم آمده است.
سبک مولف در معرفی آثار چنین است. در آغاز نام کامل اثر ثبت شده و نام مولف و شرح مختصری از مطالب کتاب و چگونگی تالیف و شمار مجلدات آن شناشانده شده است مولف در برخی آثار که نسخه خطی کتاب را در اختیار داشته به نسخه شناسی اثر پرداخته است و سطوری از آغاز کتاب آورده است.
آغاز این اثر چنین است:
«بسم الله الرحمن الرحیم
نحمدک و أنت الواحد و الأحد الصّمد و نصلّي علی رسوله الکریم محمّد الأمجد و نسلّم علی ابن عمّه و خلیفته بلافصل علي علیه السلام الممجّد و علی آله و أولاده المعصومین الطاهرین و علی أصحابه الخیرة البررة المیامین و علی التابعین المنتجبین الی یوم الدین. أمّا بعد فیقول العبد الخاسر الأثیم الراجي الی رحمة ربّه الغافر الرحیم المیرزا محمد مهدي بن العلامة مولانا المیرزا محمد علي الشیرازي أصلاً و اللکنهوي مولداً و منشأ و النخعي نسباً، اللهم إغفرلي و لوادي و أستاذي و جمیع المؤمنین و المؤمنات الأحیاء و الأموات بحرمة محمّد و آله صاحب الکرامات و المعجزات. إنّ هذه الرسالة الباهرة و العجالة الزاهرة المسمّاة بکاشف الأسرار في بیان الکتب و الأسفار فحرّرت فیها أسماء الکتب التي بقیت من کشف الحجب و الأستار عن أحوال الکتب و الأسفار و رتّبتها علی ترتیب حروف التهجّي في آخر شهر ذي الحجّة الحرام سنة ثلاث و عشرین بعد المأئة الثالثة و الألف و الله الموّفق و المعین و الیه نستعین. حرف الألف آئینه حق نما بالفارسیّة في أحوال آیة الله في العالمین و حجّته علی الجاهدین مولانا السیّد دلدار علي النصیرآبادي طاب ثراه المعروف بغفرانمآب قد جمعها بعض تلامیذه إسمه حیدرشاه الکشمیري، أوّله الحمد لله الّذي أنار الحق و أعلی إعلامه الخ... »
وی در این کتاب به آثار دیگر خود نیز اشاره ای داشته است:
تفسیر الآیات بالفارسیّة للفاضل الجلیل و الأدیب النبیل السیّد اعجاز حسین الأمروهي قد ذکرت ترجمته في تکملة نجوم السماء أوّله..( کاشف الأسرار ج۲ ص ۳۴۵)
در این کتاب برخی آثار پدرش را نیز نام برده است:
نجوم السماء: فی تراجم العلماء بالفارسیّة لوالدي العلاّمة مولانا المرزا محمد علی بن صادق علی بن محمد مهدي بن کاظم الشیرازي أصلاً و النخعي نسباً و اللکنهوي مولداً و مدفناً طاب ثراهم المتوفي سنة التاسعة بعد المأئة الثالثة و الألف لأمر بعض العلماء الأعلام و المتکلّمین العظام.
أوّله: الحمد لله الذي رفع درجات العلماء حتّی فضّل مدادهم علی دماء الشهداء الخ. قد جمع فیه أحوال البتداء عهد المائة الحادي عشر الی زمانه.(کاشف السرار ج ۱۱ ص ۱۰۵).
تاریخ زعفران زار: في أحوال الشعراء الکشمیر بالفارسیّة لم یتم لولدي الماجد و الفاضل الناقد المیرزا محمد علي بن محمد صادق علي الشیرازي الأصل و النخعي نسباً المتوفّی سنة تسع و ثلاثمأئة بعد الألف. ( کاشف الأسرار ج۲ ص ۲۲)
تعداد مجلدات مسوّده این اثر بیش از بیست و پنج جلد است؛ برخی از نسخه های خطی و برخی از مجلّدات نیز به صورت عکسی در کتابخانه آستان قدس نگهداری می شود. تصویری از برخی مجلدات این فهرست نیز در مرکز میکرو فیلم نور در دهلی هند موجود است.
نسخه شناسی شماری از مجلدات که به رؤیت نگارنده سطور رسیده بدین شرح است:
- جلد اوّل این اثر در معرفی مولفاتی است که با «الف» و « باء» آغاز شده و در ۱۷۶ برگ تحریر شده است.
- جلد دوم این اثر دربردارنده عنوان کتابهایست که با حرف «تا» شروع شده و تا حرف «جیم» در این مجلد است. این نسخه ۲۹۷برگ، به خط نسخ تحریری قلمی شده است. خط متن به خط کاتب و افزوده ها به خط مولف است.
- جلد سوم در بردارنده عنوان آثاریست که با حرف «حا» شروع شده و تا حرف «ذال» در این نسخه به قلم آمده است. تعداد اوراق این نسخه ۳۳۶ برگ است.
- این اثر جلد چهارم کتاب کاشف الاسرار است و و تمام مجلد ۳۰۸ برگی اختصاص به آثاریست که با حرف «ر» تا «شین» آغاز گردیده است.
- جلد دهم این کتاب به معرفی کتابهای آغاز شده با حرف «میم» اختصاص دارد. تداد اوراق ۲۲۲ برگ است.
- جلد یازدهم ویژه ادامه حرف «میم» تا حرف «یا» است. تعداد اوراق ۲۱۸ برگ است.
نوع جلد تمامی نسخه ها تیماج قهوه ای زرکوب و برخی مجلدات چرم مصنوعی عنّابی است. برخی از عطف دچار آسیب شده است.
در پایان یادآورمی شود این اثر با کشف الحجب و الأستار در موسسه کتابشناسی شیعه در دست تصحیح و نشر است.
[۱] مطلع انوار؛ احوال دانشوران شيعه پاكستان و هند، مرتضى حسين صدر الافاضل (مشهد، بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى ، ۱۳۷۴) ص ۶۲۷-۶۲۸
،طبقات أعلام الشيعة،نقباء البشر ج ۵ ص۴۶۲، التبصرة في ترجمة مؤلف التکملة، آیت الله مرعشی نجفی(مقدمه کتاب تکمله نجوم السماء)
[۲] جمع پریشان ، مجموعه مقالات استاد رضا مختاری، ج۱ ص ۵۱۰
منبع: بساتین
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید