تاریخ نگاری مسعودی

1395/9/15 ۱۱:۲۰

ابوالحسن علی بن حسین مسعودی در نیمه دوم قرن سوم هجری در بغداد دیده به جهان گشود و در سال 346 هجری در فسطاط مصر درگذشت. در الفهرست ابن ندیم که از نزدیک‌ترین منبع مکتوب به زمان مسعودی است درباره او چنین می‌خوانیم: "این شخص از مردم مغرب و معروف به ابوالحسن علی بن حسین بن علی مسعودی، از فرزندان عبدالله بن مسعود و صاحب تألیفاتی در تاریخ و اخبار ملوک است".

ابوالحسن علی بن حسین مسعودی در نیمه دوم قرن سوم هجری در بغداد دیده به جهان گشود و در سال 346 هجری در فسطاط مصر درگذشت. در الفهرست ابن ندیم که از نزدیک‌ترین منبع مکتوب به زمان مسعودی است درباره او چنین می‌خوانیم: "این شخص از مردم مغرب و معروف به ابوالحسن علی بن حسین بن علی مسعودی، از فرزندان عبدالله بن مسعود و صاحب تألیفاتی در تاریخ و اخبار ملوک است". درباره نام و کنیت مسعودی هیچ اختلافی وجود ندارد، ولی بدون تردید او از اهل مغرب زمین که شامل کشورهای لیبی، تونس، الجزایر و مَراکش امروز است نبوده و اظهار نظر ابن ندیم اشتباه است، زیرا مسعودی در مروج الذهب خود را از اهل بابل معرفی کرده است و همچنین در التنبیه و الاشراف می‌گوید: "ناحيه‏اى كه مدينة السلام در آنجاست از لحاظ پاكيزگى و آذوقه بهترين نقاط جهان است... ما از مفارقت اجبارى اين ولايت غمينيم كه در آنجا تولد و نشو و نما يافته‏ايم و روزگار ما را از آنجا دور كرده است كه به غربت افتاده‏ايم و از ديدار آن محروميم". این اشتباه گفتار ابن ندیم در منابع متعدد از جمله معجم الادباء یاقوت حموی نیز نقل شده است. شاید منشأ این اشتباه آن بوده که مسعودی در سال­های آخر زندگی در مصر اقامت داشت....

بخش مهمی از مواریث و دستاورد­های هر قومی و پیروان هر دینی در آئینه آثار مکتوب و تاریخ نگاری آنها ضبط شده و بر جای مانده است. بنابر همین قاعده آثار مکتوب و تاریخ نگاری اسلامی گنجینه حجیم و گرانقدری از مواریث گذشته مسلمانان است که هر کدام نیازمند بررسی­های مستقل و جدی است و از آن جمله بررسی سهم مسعودی در تاریخ نگاری اسلامی از طریق آثار بر جای مانده او. مسعودی در زنجیرة تاریخ نگاری اسلامی حلقه­ای کلیدی محسوب می­شود زیرا در مقدمه و متن آثار موجود خود از وجوه مختلف تاریخ نگاری یعنی انگیزه و هدف، بینش، منابع، روش، شیوه و نیز آداب و اخلاق علمی خود به وضوح سخن گفته است. پیوند میان جغرافیا و تاریخ، رویکرد و نگاه تحلیلی و تعلیلی به وقایع، بهره گیری از انواع منابع تاریخی، تکیه بر عنصر و چارچوب عقلی در گزینش، فهم و نقد اخبار و روایات، توجه خاص به وجوه مختلف فرهنگ و تمدن بشری و پای بندی به اخلاق علمی و واقع نگری و امانت داری بدون تعصب، از ویژگیهای برجسته و ممتاز تاریخ نگاری و به عبارت دقیقتر مکتب تاریخ نگاری اوست. در این پژوهش دو اثر او: مروج الذهب و التنبیه و الاشراف به روش تحلیل و نقد متن، به دست بررسی سپرده شد و این نتیجه کلی حاصل آمد که از سهم و کارنامه او در تاریخ نگاری اسلامی می‌توان به عنوان مکتب تاریخ‌نگاری مسعودی یاد کرد هر چند که پیروانی نیافت و به جریانی تأثیر گذار تبدیل نشد.  

این کتاب، تألیف دکتر قسور عباس خان (از پاکستان) و دکتر علی بیات (استاد دانشگاه تهران)، شمارۀ 18 از سلسله منشورات بنیاد شکوهی است که در سال 1395 منتشر شده است.

بنیاد شکوهی