ساروخانی: ارتباطات تولد ثانویه انسان‌هاست

1395/9/3 ۱۴:۰۵

دکتر ساروخانی در نشست نقد و بررسی کتاب «فلسفه ارتباطات» با اشاره به این‌که جان‌مایه انسانی، ارتباطات است و می‌توان آن را تولد ثانویه انسان‌ها نامید، گفت: ما در عرصه جامعه‌شناسی در سطوح داخلی و خارجی، اشتباهاتی را مرتکب شدیم. در ابتدا فقط به فلسفه و اندیشه توجه داشتیم و این اشتباه بود.

 
«فلسفه ارتباطات» در شهر کتاب نقد و بررسی شد /   اشتباهاتی که در زمینه جامعه‌شناسی مرتکب شدیم
 
 
 
دکتر ساروخانی در نشست نقد و بررسی کتاب «فلسفه ارتباطات» با اشاره به این‌که جان‌مایه انسانی، ارتباطات است و می‌توان آن را تولد ثانویه انسان‌ها نامید، گفت: ما در عرصه جامعه‌شناسی در سطوح داخلی و خارجی، اشتباهاتی را مرتکب شدیم. در ابتدا فقط به فلسفه و اندیشه توجه داشتیم و این اشتباه بود.
 
نشست بررسی کتاب «فلسفه ارتباطات» نوشته‌ کنستانتین بودوریس و جان پولاکاس با ترجمه‌ غلامرضا آذری و حسین کیانی سه‌شنبه 2 آذر 1395 با حضور دکتر باقر ساروخانی، دکتر سید حسن حسینی، دکتر حسین کیانی و دکتر غلامرضا آذری در شهرکتاب مرکزی برگزار شد.

تولد فرهنگ و ارتباط میان انسان‌ها
دکتر ساروخانی در این نشست، تولد فرهنگ را از لحظه‌ برقرار کردن ارتباط میان انسان‌ها دانست و گفت: جان‌مایه انسانی، ارتباطات است و می‌توان آن را تولد ثانویه انسان‌ها نامید. حتی امروزه وقتی به دانشجویی می‌گوییم مقاله‌ای بنویسد، از او می‌خواهیم زنجیره ارتباط را فراموش نکند و از تجربه‌های دیگران نیز در مقاله خود یاد کند. در این زمان است که داده‌های پژوهشی صحیح خواهد بود.

وی با بیان این که بُعدی از این کتاب فلسفه است، اظهار کرد: ما در عرصه جامعه‌شناسی در سطوح داخلی و خارجی، اشتباهاتی را مرتکب شدیم. در ابتدا فقط به فلسفه و اندیشه توجه داشتیم و این اشتباه بود. در دوره‌ای به پوزیتیویسم و ریاضیات روی آوردیم. دوران سوم ما که دوران درستی است، هم‌اکنون است که به فلسفه بازگشتیم اما نه آن‌چنان که در سال‌های ابتدایی تولد علم جامعه‌شناسی وجود داشت. به نظر من کتاب «فلسفه ارتباطات» از این منظر کتاب ارزشمندی است.

ساروخانی یادآور شد: ارتباطی که عواطف انسانی را منتقل می‌کند با ارتباطی که خرد را انتقال می‌دهد، متفاوت است و باید ماهیت آن را در نظر داشت. این کتاب به ماهیت ارتباطات پرداخته است. بخشی که به فلسفه ارتباط در نزد سقراط می‌پردازد برایم جالب بود. من او را معیار راستین ارتباطات می‌دانم. سوفسطاییان با چیدن صغرا و کبری، سفسطه می‌کردند اما سقراط نمونه تمیز ارتباطات انسانی بود. دوست‌داشتم برهان مامایی سقراط را در زیرنویس مطرح می‌کردید. هدف اصلی ما از فلسفه ارتباطات این است که بتوانیم نیات را درک کنیم.

وی با بیان این که با بحث دستکاری ارتباطات نیز مواجه‌ایم، افزود: در بحث تحلیل مکالمه این هدف را داشته‌ام که بگویم با شکنجه کاری پیش می‌رود و باید با مکالمه جرم را اثبات کرد. نباید از ارتباطات سو استفاده کرد زیرا برداشت‌هایی که از آن صورت می‌گیرد، می‌تواند حوادث جهان را تحت تاثیر قرار دهد.

استاد دانشگاه تهران یادآور شد: بنا به تصمیمی که در وزارت علوم داشتیم، قرار شد که درس فلسفه ارتباطات، به‌ویژه با همکاری دکتر آذری در دانشگاه‌ها راه‌اندازی شود. همچنین بهتر است فرهنگ واژگان برای کتاب فلسفه ارتباطات تدوین شود تا مخاطب معادل برخی واژگان را درک کند.
 
راه‌گشا بودن دیدگاه‌های ملاصدرا
حسینی نیز در این نشست با اشاره به انتشار نقد خود در شماره 9 فصلنامه نقد کتاب «فلسفه ارتباطات» گفت: ترجمه مقالات این کتاب که مربوط به فلسفه یونان و ارتباط دادن آن به فلسفه ارتباطات در دوره مدرن، کار سخت و جسورانه‌ای بود. این اثر بسیار پاکیزه و بسیار کم اشتباهی است.

وی ادامه داد: تاریخ نسبتا جامع و کاملی از علم ارتباطات در این کتاب آمده است که قابل قدردانی است. هم مترجمان و هم ویراستاران بر این نکته تاکید کرده‌اند که ماهیت ارتباطات از زمان یونان تا کنون یکسان بوده و دارای هویت یکسان است که در سه عنصر کلام، گوینده و شنونده منحصر کرده‌اند. شاید از این طریق در صدد این بوده‌اند که مطالب دشوار بلاغت را با بحث ارتباطات امروزه پیوند دهند اما همه از جمله نویسندگان کتاب می‌دانیم که ارتباطات در عصر کنونی مفاهیم متنوعی پیدا کرده است. بهتر بود این مساله در مقدمه قدری بیشتر شکافته می‌شد.

این استاد دانشگاه گفت: اگر دست نویسندگان برای انتخاب نام کتاب آزاد بود، می‌توانستند نام «بلاغت و گفت‌و گو در یونان» را برای کتاب انتخاب کنند. کمتر از فلسفه ارتباطات در این کتاب یاد شده است و شاید هم عنوان «فلسفه و ارتباطات» مناسب‌تر بود.

وی اظهار کرد: کتاب از شفافیت مباحث مطرح شده قدری دور است. گرچه در دیباچه کتاب کوشیده شده‌اند که فلسفه ارتباطات تعریف شود اما شفافیت مفهومی در متن کتاب وجود ندارد. باید تفکیکی میان فلسفه ارتباطات و فلسفه رسانه قائل شد. اکنون مراد از رسانه، رسانه‌های جدید است اما فلسفه ارتباطات، معنای دیگری را متبادر می‌کند. حتی وقتی سخن از فلسفه ارتباط جمعی می‌کنیم، مفاهیم دیگری را مد نظر داریم. اساسا درباره قابل انتقال بودن معنا نیز سوال وجود دارد. این مسائل نشان میدهد که باید میان حوزه های مختلف تفکیک قائل شد.

حسینی ترجمه این کتاب را جسورانه خواند و افزود: در فلسفه اسلامی چه سهمی می‌توان از فلسفه ارتباطات داشت؟ به نظرم این مساله می‌تواند زیر مجموعه معرفت‌شناسی قرار گیرد. فکر می‌کنم دیدگاه‌های ملاصدرا بتواند راه‌گشا باشد.
 
ارتباطات وسیله‌ای قدرتمند در اختیار دولتمردان
کیانی در این برنامه گفت: بحث فلسفه ارتباطات این است که «ارتباطات» چه پیامی، توسط چه کسی، از طریق چه چیزی، به چه چیزی و با چه تاثیری منتقل می‌شود. فلسفه ارتباطات حوزه‌ای از دانش گسترده ارتباطات است که به مطالعه عقلانی ارتباط از حیث چیستی آن می‌پردازد. حدود سه دهه است که این حوزه از دانش، در آمریکا و برخی دانشگاه‌های اروپایی به صورت جدی مطرح شده است. پس رشته‌ای نوظهوری است که بنیاد‌های آن را می‌توان در یونان باستان جست‌وجو کرد.

وی با پرسیدن این پرسش که آیا ارتباطات فقط به حوزه بلاغت (زبان‌ورزی، سخنورزی) یا علوم اجتماعی ارتباط می‌یابد؟ گفت: ارتباطات بحثی میان‌رشته‌ای است و از روانشناسی، جامعه‌شناسی، نشانه‌شناسی، فلسفه، هنر، زیبایی شناسی و حوزه‌های دیگر بهره می‌برد.

کیانی هدف ارتباطات را اثربخشی عنوان کرد و توضیح داد: حقیقت ارتباطات این است که چگونه می‌توان روی بینش، منش و کنش مخاطب تاثیر گذاشت. البته این اثرگذاری می‌تواند هم رو به پیشرفت و هم رو به انحطاط داشته باشد و بستگی به سیاست بهره‌گیری از آن دارد. به همین دلیل است که ارتباطات همیشه به عنوان وسیله‌ای قدرتمند در اختیار دولتمردان است.

وی با اشاره به پژوهش خود درباره پرسش‌های فلسفه ارتباطات گفت: این‌که چه چیز یا چیز‌هایی بین ما مبادله می‌شود؟، شیوه‌های ارتباطات چگونه است؟ افکار ما چگونه مبادله می‌شوند؟، افکار و ایده‌ها را چگونه درک و فهم کنیم؟، چگونه می‌توان به افکار، مقاصد و نیت‌های دیگران پی برد؟ آیا هر پیامی نوعی فرا پیام هم با خود دارد؟ و آیا با بیان چیزی می‌توانیم قصد و نیت آن را به طور دقیق معین کنیم؟ از جمله پرسش‌هایی است فلسفه ارتباطات باید به آن بپردازد.

این مترجم در ادامه به سنت اهمیت ارتباطات در میان برخی فیلسوفان عصر‌های گذشته، اظهار کرد: عنوان کتاب «فلسفه ارتباطات» از فلسفه‌های مضاف است. نخستین‌بار که از طریق دکتر آذری با این کتاب مواجه شدم، انتظار داشتم سیر تاریخی را از فلسفه ارتباطات را در آن مشاهده کنم اما دیدم مجموعه مقالاتی است که در سمیناری مطرح شده است. این مقالات توسط نویسندگان کتاب در نخستین همایش فلسفه ارتباطات در سال 2002 ارایه شده بود.

فرهنگنامه ساروخانی انگیزه‌ای برای ترجمه شد
غلامرضا آذری نیز در این برنامه با اشاره به این‌که 28 سال شاگرد دکتر باقر ساروخانی بوده است، گفت: فرهنگنامه دکتر ساروخانی باعث شد به سمت ترجمه کتاب‌های حوزه ارتباطات حرکت کنیم.

وی با اشاره به سابقه آشنایی خود با نسخه اصلی کتاب «فلسفه ارتباطات» در سال 1387 از طریق یکی از دوستانش که همواره به یونان سفر می‌کرد، اظهار کرد: همواره برایم این پرسش مطرح بود که می‌توان بدون دانستن تاریخ و فلسفه، دانشجوی رشته ارتباطات بود؟ این کتاب شروع خوبی برای پرداختن به «فلسفه ارتباطات» است. یکی از دلایل وقفه‌ای که در ترجمه این کتاب صورت گرفت، این بود که باید با همکاری دکتر کیانی ترجمه را آغاز می‌کردم و به دلیل مشغله‌های پژوهشی، به سختی توانستیم در این زمینه هماهنگ شویم.

وی ادامه داد: همچنین رشته فلسفه رسانه با مدیریت دکتر حسینی در دانشکده صدا و سیما راه‌اندازی شد. میزگرد‌هایی در این باره برگزار شد که در برخی نشست‌ها حضور یافتم. چون فلسفه ارتباطات را مقدم بر فلسفه رسانه می‌دانم. مقالات را در سال 1391 ترجمه کردیم اما گزینش واژگان به سختی صورت گرفت. حتی برخی از استادان ارتباطات با استادان فلسفه به درستی آشنا نبودند.

به گفته وی، یکی از انتقادهایی که به وزارت علوم دارم این است که چرا واحد فلسفه ارتباطات را که از هستی و نیستی آدم‌ها سخن می‌گوید، در دانشگاه تهران که دانشگاه مادر است، فقط در حد دو واحد عرضه می‌شود، در حالی که درس‌هایی مثل اصول روزنامه‌نگاری یک و دو می‌توانند در حد دو یا سه واحد و به صورت مختصر و مفید ارایه شوند.

آذری یادآور شد: در حال ترجمه جستاری از یک مجموعه چهار جلدی هستم که به کوشش دکتر حسینی در دست ترجمه است. این جستار فعلا در حد 80 تا 90 صفحه در حال ترجمه است اما برای خود کتابی مفصل به نام نظریه‌های ارتباطات خواهد شد.

وی اظهار کرد: برخی عنوان‌های کتاب مانند «تخیل در ارتباطات عاطفی فریبنده» ما را مشعوف خود کرده بود. امیدوارم انتشار این کتاب با حمایت وزارت علوم همراه شود و بتواند مقدمه‌ای برای ورود به دنیای فلسفه رسانه باشد که پایه‌های آن را دکتر حسینی بنا گذاشت.

کتاب «فلسفه‌ ارتباطات» به همت انتشارات ققنوس منتشر شده است. این کتاب تلاشی برای تامل در فلسفه‌ ارتباطات در یونان است. نویسندگان این جستارها، با توجه به برخی از پدیده‌های معاصر همچون گسترش شگفت‌آور فناوری ارتباطات عمومی یا کاربردهای فراگیر رایانه و اینترنت، نظر خود را به فرهنگ یونان و آراء و اندیشه‌های آن معطوف کرده‌‌اند، چراکه به گمان آنان، این اندیشه‌ها می‌توانند ما را در فهم شیوه‌های برقراری ارتباطات یاری کنند.

منبع: ایبنا