مصاحبه با دكتر عارف نوشاهي در مورد كتاب تذكرة‌ شعراي‌ نوشاهيه‌

1386/10/23 ۰۳:۳۰

نوشته‌ حاضر مصاحبه‌اي‌ است‌ با آقاي‌ دكتر عارف‌ نوشاهي‌ راجع‌ به‌ كتاب‌ تذكرة‌ شعراي‌ نوشاهيه‌ كه‌ اخيراً بوسيله‌ ايشان‌ تأليف‌ و تدوين‌ شده‌ است‌.

نوشته‌ حاضر مصاحبه‌اي‌ است‌ با آقاي‌ دكتر عارف‌ نوشاهي‌ راجع‌ به‌ كتاب‌ تذكرة‌ شعراي‌ نوشاهيه‌ كه‌ اخيراً بوسيله‌ ايشان‌ تأليف‌ و تدوين‌ شده‌ است‌.
تذكرة‌ شعراي‌ نوشاهيه‌ ، تصنيف‌ سيّد شريف‌ احمد شرافت‌ نوشاهي‌، ترتيب‌ و تدوين‌ و تكميل‌ دكتر عارف‌ نوشاهي‌، با تقريظ‌ دكتر معين‌ نظامي‌، لاهور، اورينتل‌ پبلي‌ كيشنز پاكستان‌، 1427 ِ / 2007 م‌، 56 + 1080 صفحه‌.
ميراث‌ مكتوب‌ - آنگونه‌ كه‌ از عنوان‌ كتاب‌ بر مي‌آيد، اين‌ كتاب‌ تذكره‌اي‌ است‌ از شعراي‌ منتسب‌ به‌ سلسلة‌ نوشاهيه‌، در مورد اين‌ سلسله‌ توضيحي‌ بفرماييد.
دكتر نوشاهي‌- سلسلة‌ نوشاهيه‌ يكي‌ از شاخه‌هاي‌ سلسلة‌ قادريه‌ است‌ و اين‌ سلسله‌، از سلسله‌هاي‌ عرفاني‌ مطرح‌ در سرزمين‌هاي‌ اسلامي‌ و به‌ شيخ‌ عبدالقادر جيلاني‌ منتسب‌ است‌. مي‌دانيم‌ كه‌ سال‌ وفات‌ شيخ‌ عبدالقادر جيلاني‌ 561 هجري‌ است‌ و لذا آغاز شكل‌گيري‌ اين‌ سلسله‌ تصّوف‌، در سدة‌ ششم‌ هجري‌ است‌. سلسله‌ قادريه‌ بوسيله‌ مخدوم‌ سّيد محمّد معروف‌ به‌ سّيد محّمد غوث‌ الحسني‌ الجيلاني‌- كه‌ خودش‌ شاعر فارسي‌ سرا بوده‌ و تخلّص‌ قادري‌ داشته‌- در قرن‌ نهم‌ به‌ شبه‌ قاره‌ وارد شد و پس‌ از آن‌ گسترش‌ يافت‌. سلسله‌ طريقتِ حاجي‌ محمّد نوشاه‌ گنج‌بخش‌ (959 ـ 1064 ه) ـ كه‌ سرسلسلة‌ نوشاهيه‌ است‌ ـ به‌ طريق‌ همين‌ سيّد محمّد غوث‌ حسني‌ قادري‌ به‌ طريقت‌ قادريه‌ متصّل‌ مي‌شود.
ميراث‌ مكتوب‌ ـ چند نفر ميان‌ حاجي‌ محمّد نوشاه‌ و سيّد محمّد غوث‌ قادري‌ وجود دارد؟ با توجه‌ به‌ فاصلة‌ زماني‌ ميان‌ ايشان‌، گويا نبايد فاصلة‌ زيادي‌ وجود داشته‌ باشد.
دكتر نوشاهي‌ ـ بله‌؛ ميان‌ ايشان‌ سه‌ نفر فاصله‌ وجود دارد كه‌ به‌ ترتيب‌ عبارتند از: شاه‌ سليمان‌ قادري‌، شاه‌ محمّد معروف‌ و شاه‌ مبارك‌ حقّاني‌ كه‌ از طريق‌ اين‌ سه‌ نفر، به‌ سيّد محمّد غوث‌ قادري‌ مي‌رسد.
سلسلة‌ نوشاهيه‌ اكنون‌ يكي‌ از بزرگ‌ترين‌ سلسله‌هاي‌ عرفاني‌ پاكستان‌ ـ و بخصوص‌ ايالت‌ پنجاب‌ ـ است‌ و نفوذ فراواني‌ دارد. خانقاه‌ها، تكيه‌ها و زاويه‌هاي‌ فراواني‌ در پنجاب‌ و خارج‌ پنجاب‌ دارد و مركز اين‌ سلسله‌ روستايي‌ است‌ در پنجاب‌ به‌ اسم‌ ساهن‌ پال‌ كه‌ مرقد حاجي‌ محمّد نوشاه‌ آنجاست‌ و در همانجا زندگي‌ كرده‌اند.
ميراث‌ مكتوب‌ ـ كتاب‌ به‌ چه‌ زباني‌ تأليف‌ شده‌ و زمان‌ تأليف‌ كتاب‌ چه‌ سالي‌ است‌؟
دكتر نوشاهي‌ ـ مؤلّف‌ اصلي‌ كتاب‌، عموي‌ بنده‌ سيّد شرافت‌ نوشاهي‌ هستند كه‌ در سال‌ 1907 ميلادي‌ متولّد شده‌ و در سال‌ 1983 فوت‌ كرده‌اند. ايشان‌ پيش‌ از وفات‌ يادداشت‌ برداري‌هايي‌ در مورد شعراي‌ نوشاهيه‌ داشته‌اند، ولي‌ فرصت‌ نكردند كه‌ اين‌ يادداشت‌ها را منظّم‌ كنند و همچنان‌ به‌ شكل‌ يادداشت‌ باقي‌ مانده‌ بود. خود ايشان‌ در يادداشتي‌ كه‌ در سال‌ 1396 قمري‌ (1976 م‌) نوشته‌اند، متذّكر شده‌اند كه‌ اين‌ تذكره‌ را در سال‌ 1364 هجري‌ قمري‌ (1945 م‌) آغاز كرده‌اند. ايشان‌ در يادداشت‌ مذكور اشاره‌ كرده‌اند كه‌ از آغاز كار تا آن‌ زمان‌، حدود سي‌ و دو سال‌ در حال‌ تكميل‌ اين‌ كار بوده‌اند، امّا به‌ اين‌ دليل‌ كه‌ كارهاي‌ ديگري‌ نيز در دست‌ داشته‌اند، نتوانسته‌اند آن‌ را به‌ پايان‌ برسانند. يادداشت‌ها به‌ زبان‌ اردو است‌.
ميراث‌ مكتوب‌ ـ زبان‌ سرايندگان‌ چه‌ زباني‌ است‌؟ به‌ عبارتي‌ مي‌خواهيم‌ بدانيم‌ كه‌ شعراي‌ اين‌ تذكره‌ به‌ چه‌ زباني‌ شعر سروده‌اند؟ بخصوص‌ با توجّه‌ به‌ اينكه‌ اكثر اين‌ شعرا در پنجاب‌ زندگي‌ كرده‌اند، زبان‌ غالب‌ ايشان‌ گويا پنجابي‌ و اردو است‌؛ آيا اين‌ مطلب‌ درست‌ است‌؟
دكتر نوشاهي‌ ـ زبان‌ سرايش‌ اشعار عبارتست‌ از: اردو، پنجابي‌، عربي‌ و فارسي‌ و استثنائاً يك‌ مورد كه‌ به‌ زبان‌ انگليسي‌ نيز شعر سروده‌اند. بيشتر اين‌ سرايندگان‌ به‌ اردو و پنجابي‌ شعر سروده‌اند ولي‌ شعرايي‌ كه‌ متعلّق‌ به‌ قرن‌ يازدهم‌ و دوازدهم‌ ـ و حتي‌ سيزدهم‌ ـ بوده‌اند، به‌ چند زبان‌ شعر مي‌سرودند؛ يعني‌ به‌ فارسي‌ و اردو و پنجابي‌ شعر سروده‌اند و نمي‌توان‌ گفت‌ كه‌ اينها سرايندة‌ زباني‌ خاص‌ هستند امّا همانگونه‌ كه‌ گفتيد، زبان‌ اكثر اين‌ سرايندگان‌ به‌ اردو و پنجابي‌ است‌، ولي‌ پس‌ از اين‌ دو زبان‌، زبان‌ فارسي‌ اكثريّت‌ را دارد و از ميان‌ مجموع‌ تعداد شعراء كه‌ 575 نفراند، 122 نفر شاعر فارسي‌ گوي‌ است‌.
ميراث‌ مكتوب‌ ـ آيا خود مؤسّس‌ سلسله‌ نيز دستي‌ در شعر داشته‌ و اگر اينگونه‌ است‌، به‌ چه‌ زباني‌ شعر مي‌سروده‌؟
دكتر نوشاهي‌ ـ آنگونه‌ كه‌ از اين‌ تذكره‌ وآثار ديگري‌ كه‌ از خود ايشان‌ بر جاي‌ مانده‌ بر مي‌آيد، حاجي‌ محمّد نوشاه‌ گنج‌بخش‌ يك‌ ديوان‌ مدوّن‌ به‌ زبان‌ اردو و يك‌ ديوان‌ پنجابي‌ دارند و دو بيت‌ فارسي‌ نيز از ايشان‌ بر جاي‌ مانده‌ است‌.
ميراث‌ مكتوب‌ ـ ترتيب‌ مدخل‌ها و شيوة‌ تنظيم‌ آنها چگونه‌ است‌؟ آيا به‌ ترتيب‌ زماني‌ است‌ يا ترتيب‌ الفبايي‌ و اطّلاعاتي‌ كه‌ ذيل‌ ترجمة‌ هر شخص‌ آمده‌، شامل‌ چه‌ مواردي‌ مي‌شود؟
دكتر نوشاهي‌ ـ ترتيب‌ مدخل‌ها به‌ صورت‌ الفبايي‌ و بر حسب‌ تخلّص‌ سرايندگان‌ است‌. به‌ اين‌ صورت‌ كه‌ اوّل‌ تخلّص‌ و بعد اسم‌ كوچك‌ و بعد ديگر اطّلاعات‌ را ذيل‌ آن‌ آورديم‌. روش‌ مؤلّف‌ اصلي‌ تذكره‌ كه‌ مرحوم‌ شرافت‌ نوشاهي‌ است‌ اين‌ بوده‌ كه‌ نام‌ شاعر، نام‌ پدر وي‌ و تخصّص‌ و حرفة‌ او را مي‌نويسد و اينكه‌ مريد چه‌ كسي‌ بوده‌ و از طريق‌ چه‌ كسي‌ به‌ سلسلة‌ نوشاهيه‌ متّصل‌ مي‌شود و اين‌ مطلب‌، بسيار مهمّ است‌ چرا كه‌ بايد مشخّص‌ مي‌شد كه‌ اين‌ شاعر چگونه‌ به‌ سلسلة‌ نوشاهيه‌ منتسب‌ مي‌شود. از ديگر اطّلاعات‌ نقل‌ شده‌، محلّ اقامت‌، سال‌ ولادت‌ و در صورت‌ وفات‌، سال‌ مرگ‌ و در صورت‌ مشخّص‌ بودن‌، مدفن‌ شخص‌ را نوشته‌اند و اگر آثار منظومي‌ از شخص‌ شناخته‌ شده‌ باشد، آن‌ آثار را نام‌ مي‌برند و نمونه‌اي‌ از شعر و كلام‌ وي‌ را مي‌آورند. البته‌ بايد متذكّر شد كه‌ در اين‌ كتاب‌ شرح‌ احوال‌ و نمونة‌ كلام‌ شاعراني‌ نيز آمده‌ كه‌ صرفاً ارادت‌ به‌ بزرگان‌ نوشاهيه‌ دارند يا شعري‌ دربارة‌ بزرگان‌ نوشاهيه‌ سروده‌اند يا كاري‌ دربارة‌ سلسلة‌ نوشاهيه‌ كرده‌اند.
ميراث‌ مكتوب‌ ـ مي‌خواهيم‌ بدانيم‌ كه‌ اين‌ تذكره‌ تا چه‌ ميزان‌ مي‌تواند در تنظيم‌ تاريخ‌ ادبيات‌ فارسي‌ سودمند باشد؟
دكتر نوشاهي‌ ـ اين‌ تذكره‌ براي‌ تدوين‌ تاريخ‌ ادبيات‌ فارسي‌ بسيار سودمند است‌ چرا كه‌ در آن‌، شعرايي‌ معرّفي‌ شده‌اند كه‌ در هيچ‌ منبع‌ ديگري‌ به‌ نام‌ و آثار ايشان‌ اشاره‌ نشده‌ و بسياري‌ از آنها براي‌ اوّلين‌ بار در اين‌ تذكره‌ معرّفي‌ شده‌اند. اين‌ موضوع‌ شايد بدان‌ دليل‌ است‌ كه‌ نسخه‌هاي‌ خطّي‌ و منابعي‌ كه‌ در دست‌ مؤلّف‌ اين‌ تذكره‌ بوده‌، در اختيار تذكره‌نويسان‌ ديگر نبوده‌. البته‌ برخي‌ از اين‌ اشخاص‌ در تذكره‌هاي‌ ديگر معرّفي‌ شده‌اند ولي‌ اكثر آنها ـ چنانكه‌ گفتيم‌ ـ در هيچ‌ جايي‌ معرّفي‌ نشده‌اند.
ميراث‌ مكتوب‌ ـ در مورد محدودة‌ زماني‌ اين‌ تذكره‌ توضيحي‌ بدهيد.
دكتر نوشاهي‌ ـ اين‌ تذكره‌ از خود حاجي‌ محمّد نوشاه‌ ـ يعني‌ قرن‌ دهم‌ ـ آغاز مي‌شود ولي‌ مرحوم‌ شرافت‌ مي‌نويسد كه‌ براي‌ تيمّن‌ و تبرّك‌، دو تن‌ از مرادان‌ ايشان‌ را كه‌ در شاعري‌ نيز دستي‌ داشتند ـ يعني‌ شاه‌ محمّد غوث‌ قادري‌ و مراد ايشان‌ شاه‌ سليمان‌ قادري‌ ـ را نيز ذكر مي‌كند. اين‌ سه‌ نفر در آغاز متن‌ و بدون‌ ترتيب‌ آمده‌ ولي‌ چنانكه‌ گفتيم‌ بقية‌ شعرا را به‌ ترتيب‌ الفبايي‌ آورده‌.
ميراث‌ مكتوب‌ ـ بر روي‌ جلد كتاب‌، در كنار نام‌ جنابعالي‌ آمده‌: «ترتيب‌ و تدوين‌ و تكميل‌». بنابراين‌ شما كار را تكميل‌ كرده‌ايد؛ در اينجا اين‌ پرسش‌ مطرح‌ است‌ كه‌ آيا افزوده‌هاي‌ شما با متن‌ ادغام‌ شده‌ است‌ يا تفكيكي‌ ميان‌ كار مرحوم‌ شرافت‌ نوشاهي‌ و افزوده‌هاي‌ شما ايجاد شده‌ است‌؟
دكتر نوشاهي‌ ـ چنانكه‌ ذكر شد، كار مرحوم‌ شرافت‌ نوشاهي‌ به‌ صورت‌ يك‌ سري‌ يادداشت‌ باقي‌ مانده‌ بود كه‌ به‌ صورت‌ نهايي‌، تدوين‌ و تنظيم‌ نشده‌ بود و داراي‌ خط‌ خوردگي‌ بسيار بود. من‌ اين‌ يادداشت‌ها را ابتدا رونويسي‌ كرده‌ و مطالب‌ را تنظيم‌ كردم‌؛ بعد در مورد مطالب‌ گردآوري‌ شدة‌ مؤلّف‌ هرگاه‌ به‌ مطلب‌ جديد و ناگفته‌اي‌ دست‌ پيدا كردم‌، اين‌ موارد را در كنار يادداشت‌هاي‌ مرحوم‌ شرافت‌ نوشاهي‌ ثبت‌ كردم‌. مثلاً در مورد شعرايي‌ كه‌ در آن‌ زمان‌ در قيد حيات‌ بودند و بعد از فوت‌ مرحوم‌ شرافت‌ نوشاهي‌ درگذشته‌اند و نياز بود كه‌ اين‌ موارد در تذكره‌ توضيح‌ داده‌ شود.
اين‌ تذكره‌ در واقع‌ دو قسمت‌ دارد؛ يك‌ قسمت‌ كه‌ تأليف‌ مرحوم‌ شرافت‌ است‌ و از آغاز كتاب‌ تا صفحة‌ 839 را در بر مي‌گيرد. اطّلاعاتي‌ كه‌ من‌ به‌ اين‌ بخش‌ افزوده‌ام‌ در كنار نوشته‌هاي‌ ايشان‌ و كاملاً تفكيك‌ شده‌ است‌. و شامل‌ اطّلاعاتي‌ است‌ از قبيل‌ تاريخ‌ وفات‌ و آثار منظوم‌ واينكه‌ براي‌ كسب‌ اطّلاع‌ بيشتر از زندگي‌ شخص‌ مي‌توان‌ به‌ فلان‌ كتاب‌ يا مأخذ رجوع‌ كرد.
قسمت‌ دوم‌ كه‌ از صفحة‌ 841 آغاز مي‌شود و حدود يكصد صفحه‌ را در بر مي‌گيرد، در حقيقت‌ تكمله‌اي‌ است‌ كه‌ من‌ بر كار مرحوم‌ شرافت‌ نوشته‌ام‌ و شامل‌ معرّفي‌ شعرايي‌ است‌ كه‌ آن‌ مرحوم‌ در كار خود به‌ معرّفي‌ آنها نپرداخته‌اند. مرحوم‌ شرافت‌ در كار خود 480 شاعر را مورد معرّفي‌ قرار داده‌ است‌ و من‌ حدود يكصد شاعر را بر آن‌ افزوده‌ام‌ كه‌ جمعاً 575 شاعر در كلّ كار معرّفي‌ شده‌اند.
ميراث‌ مكتوب‌ ـ افزوده‌هاي‌ جنابعالي‌ بيشتر معاصران‌ را شامل‌ مي‌شود يا از پيشينيان‌ نيز افرادي‌ هستند كه‌ از ديد مرحوم‌ شرافت‌ دور مانده‌اند؟ دكتر نوشاهي‌ ـ بيشتر اين‌ افزوده‌ها شامل‌ معرّفي‌ معاصران‌ است‌ و برخي‌ شعراي‌ قرن‌ سيزدهم‌ و در واقع‌ بخش‌ عمدة‌آن‌ شامل‌ شعرايي‌ است‌ كه‌ بعد از وفات‌ مرحوم‌ شرافت‌ به‌ كار پرداخته‌اند.
ميراث‌ مكتوب‌ ـ در نگاهي‌ كه‌ بنده‌ بر كتاب‌ داشتم‌، ارجاعاتي‌ را به‌ كتابي‌ به‌ نام‌ نوشاهي‌ شعرا مشاهده‌ كردم‌؛ آيا موضوع‌ آن‌ كتاب‌ نيز در همين‌ زمينه‌ است‌؟
دكتر نوشاهي‌ ـ بله‌؛ در حدود سي‌ سال‌ پيش‌ مؤلّفي‌ به‌ نام‌ ابوالكمال‌ برِ كتابي‌ نوشته‌ بود با نام‌ نوشاهي‌ شعرا و من‌ در مقدّمة‌ تذكرة‌ حاضر، نقدي‌ بر آن‌ كتاب‌ نوشته‌ام‌ و در آن‌، به‌ ايرادات‌ و كمبودهايي‌ كه‌ در آن‌ كتاب‌ مشاهده‌ مي‌شود اشاره‌ كرده‌ام‌. براي‌ نمونه‌، ضبط‌ اسامي‌ شعرا هيچ‌ ترتيبي‌ ندارد ـ نه‌ ترتيب‌ تاريخي‌ و نه‌ ترتيب‌ الفبايي‌ ـ؛ يا مثلاً، نمونه‌هاي‌ كلام‌ شعرا را فاقد است‌ و فقط‌ شرح‌ حالي‌ در مورد آنها آمده‌ در حالي‌ كه‌ وقتي‌ يك‌ نفر تذكرة‌ شعرا را مي‌نويسد بايد نمونة‌ كلام‌ شاعر را نيز بياورد. در مواردي‌ هم‌ كه‌ اشعاري‌ را آورده‌اند ـ مخصوصاً در مورد اشعار فارسي‌ ـ بسيار اشتباه‌ دارد؛ يا شعر شخصي‌ را به‌ نام‌ ديگري‌ آورده‌ است‌ و مواردي‌ از اين‌ دست‌ در آن‌ كار ديده‌ مي‌شود.
ميراث‌ مكتوب‌ ـ از نظر كمّي‌ چه‌ تفاوتي‌ ميان‌ اين‌ دو اثر هست‌؟
دكتر نوشاهي‌ ـ مؤلّف‌ آن‌ كتاب‌، كارش‌ را در سال‌ 1972 ميلادي‌ نگاشته‌ و در سال‌ 1978 آن‌ را تكميل‌ كرده‌ كه‌ كلاًّ 120 شاعر را در اثرش‌ معرّفي‌ كرده‌ در صورتي‌ كه‌ در كار اخير، اين‌ شمار به‌ 575 شاعر رسيده‌ كه‌ چيزي‌ حدود چهار برابر آن‌ است‌ و از نظر وسعت‌ اطّلاعات‌ و دقّت‌ و تنظيم‌ مطالب‌ هم‌ بر نوشاهي‌ شعرا برتري‌ دارد. من‌ در فهرستي‌ كه‌ از شعراي‌ هر دو بخش‌ تهيه‌ كردم‌ تخلّص‌ و نام‌ شاعر و اينكه‌ در كجا مي‌زيسته‌، در چه‌ زماني‌ بوده‌ واگر سال‌ وفات‌ معلوم‌ بود آورده‌ام‌ و در غير اينصورت‌ زمان‌ تقريبي‌ زندگي‌ او را و همچنين‌ با علائمي‌ مشخّص‌ كرده‌ام‌ كه‌ به‌ چه‌ زبان‌ يا زبان‌ هايي‌ شعر مي‌سروده‌ و اطّلاعات‌ هر شخص‌ در يك‌ سطر به‌ صورت‌ فشرده‌ نقل‌ شده‌.
در پايان‌ كتاب‌ نيز نمايه‌هايي‌ را تهيه‌ كردم‌ كه‌ دو مورد از آنها، نمايه‌هاي‌ تخصّصي‌ است‌. يكي‌ نماية‌ «اصناف‌ سخن‌» كه‌ مشخّص‌ مي‌كند شاعراني‌ كه‌ در اين‌ تذكره‌ معرّفي‌ شده‌اند، به‌ چه‌ صنف‌ سخن‌ توجّه‌ و علاقه‌ داشتند. مثلاً مثنوي‌سرا، غزلسرا، يا قصيده‌سرا هستند و همچنين‌ برخي‌ اصناف‌ ديگر كه‌ مختصّ شبه‌قاره‌ است‌ و شايد در ايران‌ كسي‌ آنها را نشناسد كه‌ براي‌ نمونه‌ مي‌توان‌ از «ريخته‌» و «دوازده‌ ماه‌» نام‌ برد؛ نماية‌ ديگر، نمايه‌ موضوعي‌ است‌ كه‌ براي‌ همين‌ تذكره‌ تنظيم‌ شده‌ و نشان‌ مي‌دهد كه‌ اين‌ شعرا ـ لااقل‌ در تذكرة‌ حاضر ـ به‌ چه‌ موضوعاتي‌ پرداخته‌اند؛ مثلاً قطعه‌ تاريخي‌ يا معمّاگويي‌ يا «مكتوب‌» يعني‌ نامه‌ نگاري‌هايي‌ كه‌ به‌ صورت‌ منظوم‌ شده‌ است‌. و اينها علاوه‌ بر نمايه‌هاي‌ معمول‌ و متداول‌ ـ مثل‌ رجال‌ و اماكن‌ و كتب‌ ـ است‌. در نهايت‌ نيز فهرست‌ كلّي‌ منابع‌ را آورده‌ام‌. در اين‌ نمايه‌، منابعي‌ كه‌ مؤلّف‌ استفاده‌ كرده‌، با علامتي‌ خاص‌ از منابعي‌ كه‌ من‌ استفاده‌ كرده‌ام‌، تفكيك‌ شده‌ است‌.
مطلب‌ ويژه‌اي‌ كه‌ مي‌توانم‌ در مورد اين‌ كتاب‌ بگويم‌ اين‌ است‌ كه‌ لااقل‌ در شبه‌ قاره‌ تذكره‌اي‌ را سراغ‌ نداريم‌ كه‌ به‌ معرّفي‌ شعراي‌ يك‌ سلسله‌ پرداخته‌ باشد و گمان‌ مي‌كنم‌ كه‌ اين‌ اوّلين‌ بار است‌ كه‌ چنين‌ تذكره‌اي‌ با اين‌ جامعيّت‌ در اين‌ زمينه‌ تأليف‌ و منتشر مي‌شود. ميراث‌ مكتوب‌ ـ در پايان‌، اگر مطلب‌ ناگفته‌اي‌ مدّ نظرتان‌ هست‌ بفرماييد.
دكتر نوشاهي‌ ـ آنچه‌ كه‌ مي‌خواهم‌ در اينجا بيفزايم‌ اين‌ است‌ كه‌ تذكره‌ هايي‌ مانند تذكرة‌ حاضر، در تكميل‌ برخي‌ دانشنامه‌ها مانند دانشنامة‌ ادب‌ فارسي‌ در شبه‌ قاره‌ كه‌ در ايران‌ در حال‌ تأليف‌ يا تكميل‌ است‌ ـ براي‌ نمونه‌ دانشنامه‌اي‌ كه‌ فرهنگستان‌ زبان‌ و ادب‌ فارسي‌ در حال‌ تدوين‌ آن‌ است‌ يا كاري‌ كه‌ پيش‌ از اين‌ آقاي‌ حسن‌ انوشه‌ تهيه‌ كرده‌اند ـ بسيار سودمند و مفيد است‌ و مدخل‌هاي‌ ناشناخته‌ و جديدي‌ را در اختيار پژوهشگران‌ قرار مي‌دهد و اگر بتوانند با كمك‌ كساني‌ كه‌ زبان‌ اردو مي‌دانند، از اينگونه‌ تذكره‌ها و آثاري‌ از اين‌ دست‌ كه‌ در شبه‌ قاره‌ منتشر مي‌شود بسيار استفاده‌ كنند. يا اگر قرار است‌ در ايران‌، تاريخ‌ ادبيات‌ فارسي‌ در شبه‌ قاره‌ تأليف‌ گردد، اين‌ تذكره‌ مي‌تواند منبع‌ سودمند براي‌ آن‌ تاريخ‌ باشد.
منبع: میراث مکتوب