«ابن‌قفطی» در نقد آرای ارسطو، فارابی و ابن‌سينا دنباله‌رو غزالی است

1386/10/11 ۰۳:۳۰

«ابن‌قفطی» در نقد آرای ارسطو، فارابی و ابن‌سينا به راه غزالی رفته است و جز رياضيات و منطق كه به بيان وی با امور دينی نفيا و اثباتا سر و كار ندارند، بقيه اقسام علوم فلسفی هر كدام را به نحوی رد و انكار كرده است.

«ابن‌قفطی» در نقد آرای ارسطو، فارابی و ابن‌سينا به راه غزالی رفته است و جز رياضيات و منطق كه به بيان وی با امور دينی نفيا و اثباتا سر و كار ندارند، بقيه اقسام علوم فلسفی هر كدام را به نحوی رد و انكار كرده است.
860 سال پيش در چنين روزی، 21 ذی‌الحجة سال568 هجری قمری، «جمال‌الدين عبدالواحد شيبانی»، معروف به «ابن‌قفطی» نويسنده نامدار اسلامی در شهر قفط در مصر به دنيا آمد.
شيبانی تحصيلاتش را در شهرهای قاهره، بيت‌المقدس و حلب به پايان رساند و عاقبت در شهر حلب به مشاغل ديوانی مشغول شد. او در همين ايام به تأليف كتاب‌هايی چون «تاريخ قاهره»، «تاريخ مصر»، «تاريخ‌السلاجقه» و «تاريخ‌الحكما» همت گماشت.
كتاب اخير شامل زندگی‌نامه 410 تن طبيب، منجم و حكيم است. تاريخ‌الحكما (يا اخبارالعلما باخبار الحكما). كتابی به عربی درباره سوانح زندگی و آثار فيلسوفان، منجمان، رياضی‌دانان و اطبای يونانی و اسلامی نوشته قفطی.
كتاب تا روزگار مؤلف را دربرمی‌گيرد و شهرت قفطی به سبب همين اثر است كه متن اصلی آن از ميان رفته و تنها مختصری از آن باقی مانده است و اگر «ابن‌ابی‌اصيبعه» در «عيون‌الانبا» از آن نام نمی‌برد. عنوان اصلی آن فراموش شده بود. اين اثر پس از وفات پدر قفطی؛ يعنی پس از 624 هـ.ق تأليف شده، زيرا مؤلف پس از ذكر نام پدرش عبارت «رحمه‌الله» را آورده است.
قفطی در «تاريخ‌الحكما» از منابع گوناگون نام يا بهره برده است، از جمله: «طبقات‌الاطبا و الحكما» «ابوداوود سليمان بن حسان»؛ «تاريخ‌الاطبا و الفلاسفه» «اسحاق‌بن‌حنين»؛ «الفهرست» «ابن‌نديم»؛ «طبقات‌الامم» قاضی صاعد اندلسی؛ «تاريخ‌الاطبا» «يحيی نحوی اسكندرانی». قفطی هم‌چنين از منابع ديگری نام برده كه مالك آن‌ها بوده است. وی هر جا كه لازم دانسته منابع خود را ذكر كرده و هرگاه اشتباه يا تناقض در مطالب مشاهده كرده با دلايلی در نقد و اصلاح آن كوشيده است.
«تاريخ‌الحكما» در سه بخش تأليف شده است: بخش نخست به ترتيب حرف اول نام‌ها و مشتمل بر شرح حال 354 تن است. بخش دوم بر اساس كنيه است و در آن 46 تن معرفی شده‌اند و بخش سوم بر اساس كنيه ابنا بوده و شامل شرح حال پانزده تن است. به اين ترتيب در مجموع 415 تن معرفی شده‌اند. شرح حال افراد گاه مفصل و گاه كوتاه است و گاهی فقط به نام آن‌ها اشاره شده است. قفطی حكمای يونان و اتباع آنان را به سه فرقه تقسيم می‌كند: دهريون كه منكر صانع مدبرند و عالم را قديم و حركت را دوری می‌دانند. طبيعيون كه هرچند به مبدأ قادر حكيم قايل‌اند، منكر معاد و بعث و نشورند و مراد از سخنان انبيا و اوليا و اوصيا در اين باره را حفظ سياست مدنی می‌دانند.
اين هر دو فرقه از زمره زنادقه به شمار می‌روند. فرقه سوم الاهيون‌اند كه به رد آن دو فرقه ديگر برخاسته‌اند، اما چون آرای آن‌ها مستند به كتاب منزل و قول نبی مرسل نبوده است، به گمراهی افتاده‌اند و از اموری كه تحقيق عقلی بدان‌ها راه ندارد، دور مانده‌اند.
وی در نقد آرای ارسطو، فارابی و ابن‌سينا به راه غزالی رفته است و جز رياضيات و منطق كه به بيان وی با امور دينی نفيا و اثباتا سر و كار ندارند، بقيه اقسام علوم فلسفی هر كدام را به نحوی رد و انكار كرده است. وی قسمت‌هايی از مواعظ انبيا را نيز نقل كرده است.
قفطی در شرح حال آنان كه بيشتر به حكمت معروف بوده‌اند، نمونه‌ای از اقوال يا اصل نظر آن‌ها را ذكر و به تأليفات و مناسبات آن‌ها با معاصرانشان اشاره كرده است. مثلا فهرستی از نوشته‌های ارسطو را به روايت فردی يونانی به نام «بطلميوس» در نامه‌ای به «اغلس» آورده است. او از قول «ابومعشر (بلخی)»، «ادريس نبی» (هرمس) را مبدع احكام نجوم خوانده و نيز بنای معابد و علم طب و تأليف قصايد و اشعار را برای نخستين بار به او نسبت داده است. هم‌چنين وی نام برخی گروه‌ها مانند «اخوان الصفا»، «بنوصباح» و «بنو موسی» را آورده و بسياری از مراكز علمی را نيز ذكر كرده است.
«جرجی زيدان» نام ديگر تاريخ‌الحكما را «روضةالعلما» گزارش كرده است. هم‌چنين «آلدو مييلی» مستشرق ايتاليايی اين كتاب را از منابع اساسی تاريخ علوم دوره اسلامی دانسته است.


منابع:
http://www.ketabnews.com و www.irib.ir
خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)