مهر و موم محرمانه‌ها گشوده شد

1395/8/26 ۰۸:۲۱

داریوش رحمانیان، استاد تاریخ دانشگاه تهران جایی گفته است «تاریخ ما در عصر جدید درست فهمیده نمی‌شود و ما سرنوشت تاریخی مان را نمی‌توانیم درست به پرسش بگیریم، مگر با فهم درست تاریخ مناسبات خارجی و سیاست خارجی و در حقیقت دیپلماسی ایران. زیرا فهم تقدیر تاریخی ایران در عصر جدید تا حد زیادی در گرو فهم دیپلماسی ایرانی، ماهیت آن، مولفه‌های سازنده‌اش و سیر تاریخی آن است»، اما نگارش تاریخ دیپلماسی نیازمند دسترسی به اسناد و مدارك دست اول است، امری كه ضرورت آزادسازی اسناد و امكان دسترسی پژوهشگران به آنها را برجسته می‌سازد. خوشبختانه مركز اسناد موزه و كتابخانه وزارت امور خارجه در این زمینه اقدامات موثری انجام داده است

 رونمایی‌ظریف از اسناد محرمانه وزارت خارجه در دوران قاجار و رضاشاه

محسن آزموده-عاطفه شمس: داریوش رحمانیان، استاد تاریخ دانشگاه تهران جایی گفته است «تاریخ ما در عصر جدید درست فهمیده نمی‌شود و ما سرنوشت تاریخی مان را نمی‌توانیم درست به پرسش بگیریم، مگر با فهم درست تاریخ مناسبات خارجی و سیاست خارجی و در حقیقت دیپلماسی ایران. زیرا فهم تقدیر تاریخی ایران در عصر جدید تا حد زیادی در گرو فهم دیپلماسی ایرانی، ماهیت آن، مولفه‌های سازنده‌اش و سیر تاریخی آن است»، اما نگارش تاریخ دیپلماسی نیازمند دسترسی به اسناد و مدارك دست اول است، امری كه ضرورت آزادسازی اسناد و امكان دسترسی پژوهشگران به آنها را برجسته می‌سازد. خوشبختانه مركز اسناد موزه و كتابخانه وزارت امور خارجه در این زمینه اقدامات موثری انجام داده است. صبح دیروز نیز باز بخشی از این اسناد با حضور محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران و محمد رضا مجیدی رییس كتابخانه وزارت امور خارجه و شماری از پژوهشگران رونمایی شد. در مراسم بعد از سخنرانی ظریف و دیگران، شماری از محققانی كه در بررسی این اسناد نقش داشتند و برخی از آنها اكنون بازنشسته شده‌اند، تقدیر شدند. همچنین ظریف در این مراسم به هدایایی كه در دوران مسوولیتش به عنوان وزیر از مقامات سایر كشورها دریافت كرده اشاره كرد و گفت: «در روابط خارجی دادن هدایا به عنوان یك رسم معمول درآمده است و وزرای خارجه جمهوری اسلامی ایران از ابتدا رسم شان بر این بوده كه هدایا را در اختیار خودشان نمی‌گرفتند. هیچ كدام از وزرایی كه من سعادت همكاری با ایشان را داشتم، مثل آقای دكتر ولایتی و جناب دكتر خرازی و جناب دكتر متكی و جناب دكتر صالحی كلیه هدایای شان را در مجموعه‌ای در وزارت امور خارجه حفظ می‌كردند. جناب دكتر صالحی هدایای شان را به استانداری قزوین به رسم امانت ارایه دادند. دوستان پیشنهاد كردند هدایایی كه بنده از مسوولان مختلف كشورها دریافت كرده بودم و همه‌اش در نیمه صندوق خانه‌ای در ساختمان وزارتی حفظ می‌شود، به مركز اسناد داده شود. پیشنهاد خوبی بود. با یك هدیه نمادین كه هدیه یكی از نقاشان بنام اندونزی است كه در آخرین سفری كه به اندونزی داشتم، این هدیه در حضور وزیر امور خارجه اندونزی به بنده به نمایندگی از مردم ایران اهدا شد. این اثر یكی از كارهای معروف این نقاش اندونزیایی است. این هدیه مثل سایر هدایا در مركز اسناد وزارت امور خارجه حفظ خواهد شد. » در این مراسم مرتضی دامن‌پاك جامی، معاون امور پژوهشی مركز آموزش و پژوهش‌های بین‌المللی وزارت امور خارجه به ارایه توضیحاتی در مورد اسناد رونمایی شده پرداخت.

تحكیم حاكمیت ملی و تقویت  میراث فرهنگی/ محمدجواد ظریف- وزیر امور خارجه

حضور شما را در مراسم رونمایی گوشه‌ای از اسناد تاریخی محرمانه وزارت امور خارجه كه بر اساس مقررات و با نگاه به مصالح ملی در اختیار پژوهشگران قرار داده می‌شود، خوشامد عرض می‌كنم. این مناسبت را به همكارانم در مركز اسناد و تاریخ دیپلماسی و به همه دست اندركاران امر سند و به تمامی مراكز اسنادی و آرشیوی كشور به ویژه اجزای محترم مجمع هماهنگی تاریخ پژوهی و بانك‌های اسنادی كشور تبریك عرض می‌كنم. مراسم امروز فرصتی را فراهم می‌كند تا با گوشه‌ای از گنجینه‌های ارزشمند موجود در مركز اسناد وزارت امور خارجه و نقش آن در تحكیم حاكمیت ملی، تقویت میراث فرهنگی و تمدنی ایران و انتقال آن به نسل‌های جدید آشنا شویم.
٥٠

میلیون سند
نگاه نهادینه و منسجم به آرشیو اسناد سیاست خارجی، بیش از ١١٥ سال قبل در اولین قانون تاسیس وزارت امور خارجه مورد توجه واقع شد. مركز اسناد وزارت امور خارجه در برگیرنده مجموعه‌ای بی نظیر از میراث مستند ملی در قالب حدود ٥٠ میلیون انواع سند سیاسی-تاریخی است كه قدیمی‌ترین آنها متعلق به سال ٨٦٨ هجری شمسی یا ١٤٦٣ میلادی است. این اسناد مجموعه‌ای از فرمان‌ها، احكام، دست خط، دیوانیات، اخوانیات، سیاهه‌ها، تصویرها، نقشه‌ها، عكس‌ها، معاهدات و اسناد دیداری و شنیداری است كه به همت پیشینیان جمع‌آوری گردیده و حفظ و نگهداری می‌شود.
صرفنظر از نفیس بودن هر برگ از این اسناد از جهت نوع كاغذ، خط، مركب، افشانگری، جدول‌كشی، تذهیب، ترصیع، توقیع، آستر، تاریخ و محل كتابت، اسلوب نگارش و. . . آنچه آنها را از دیگر اسناد آرشیوی كشور متمایز می‌كند، نقشی است كه این اسناد می‌توانند در حفظ و معرفی میراث فرهنگی و تمدنی كشور و كمك به بازخوانی حافظه تاریخی ایرانیان داشته باشند. همچنین اسناد تاریخ دیپلماسی شیوه‌های به كارگیری فن دیپلماسی در نزد گذشتگان را نیز مشخص می‌كند. بخش اصلی تاریخ روابط خارجی ایران و اسناد تاریخ روابط خارجی ایران به صورت كشف است و در چارچوب قانونی منتشر و در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد. اما بخش مهمی از این گنجینه نیز به صورت اسناد طبقه‌بندی شده هستند كه تقریبا ٢٠ درصد از آرشیو تاریخ دیپلماسی را تشكیل می‌دهند.

قانون آزادسازی اسناد
هنگامی كه همراه با گشایش اولین سفارتخانه‌های ایران در خارج از كشور هسته‌های اولیه نظام اداری وزارت امور خارجه در حوزه ستادی نیز ایجاد شدند، بخش یا واحدی به نام دایره مرموزات یا واحد رمز و محرمانه یا اداره رمز و حفاظت اسناد به وجود آمد تا ارتباطات طبقه‌بندی این وزارتخانه را ساماندهی و مدیریت كنند. این بخش از جمله تشكیلاتی است كه تا به امروز نیز همواره مورد توجه ویژه‌ای بوده و همگام با پیشرفت دانش و فناوری از ابزارها و امكانات پیشرفته برخوردار شده است؛ لذا همواره بخشی از اسناد روابط خارجی به دلیل ماهیت و حساسیت برخی موضوعات و مسائل سیاست خارجی و ضرورت حفظ اسرار حاكمیتی، به صورت طبقه‌بندی شده تهیه شده‌اند. اما این حساسیت مانع از این نبوده است كه قانون از ضرورت دسترسی پژوهشگران به این اسناد در زمانه مناسب خود غافل بماند. طبیعتا قانونگذار به این نكته واقف بوده است كه بدون مراجعه به لااقل بخشی از این اسناد هر نوع برداشتی از دیپلماسی گذشته یا حتی درك صحیح مسائل روز سیاست خارجی ناقص خواهد بود. تصویب ماده واحده توسط مجلس شورای اسلامی در زمینه انتشار اسناد طبقه‌بندی شده و تاریخی وزارت امور خارجی در اسفند ١٣٦٣ و همچنین تصویب آیین نامه هیات وزیران در سال ١٣٦٥ راه را برای آزادسازی مشروط اسناد تاریخی در ایران هموار ساخت. به موجب این قانون اسناد كشف تاریخی با قدمت بالای ٣٠ سال و اسناد طبقه‌بندی شده با قدمت بیش از ٤٠ سال تحت ضوابطی زیرنظر شورای عالی نظارت بر اسناد با مسوولیت وزارت امور خارجه اجازه انتشار می‌یابد. اگرچه شرایط خاص دوران جنگ تحمیلی و وجود موانع اداری در سال‌های پس از پایان جنگ یك وقفه ٢٠ ساله را در اجرای این قانون ایجاد كرد، اما خوشبختانه با تلاش همكاران ما در مركز اسناد وزارت امور خارجه تصویب شورای عالی نظارت بر انتشار اسناد و سیاست دولت تدبیر و مدیر مبتنی بر دسترسی مردم به داده‌های ملی امكان آزادسازی حدود ٧٠ هزار سند محرمانه تاریخی تا مقطع شهریور ١٣٢٠ فراهم شده است. علاوه بر این رویكرد شورا و وزارت خارجه آن است كه اسناد كشف و طبقه‌بندی شده تا بازه زمانی شهریور ١٣٥٦ به تدریج مشمول آزادسازی و انتشار قرار گیرند تا جامعه علمی و پژوهشی كشور امكان دسترسی به آنها را پیدا كند.

در برابر هویت‌های جعلی
بی تردید در عصر انفجار اطلاعات اسناد روابط خارجی به ما كمك می‌كند تا حافظه تاریخی خود را بهتر به یاد بیاوریم و از تجربه‌های گذشته برای زندگی امروز درس بگیریم. تجربه به ما می‌آموزد كه اگر امروز انتشار اسنادی را كه به تقویت روحیه امید، تحكیم حاكمیت ملی و افزایش پیوندهای فرهنگی و تمدنی با حوزه همسایگان كمك خواهد كرد، به تاخیر بیندازیم، فردا دیگران با اسناد ناقص و مخدوش و برخوردهای گزینشی با اسناد تاریخی برای خود هویت جعلی خواهند ساخت و چه بسا ارتباطات ما را با همسایگان‌مان خدشه‌دار كنند. موضوع اسناد تاریخ دیپلماسی تنها به انتشار آنها خلاصه نمی‌شود. اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه به اتكای گنجینه ارزشمند اسنادی كه در اختیار دارد، مجموعه‌ای از فعالیت‌های مرتبط با خدمات پژوهشی، همكاری‌های اسنادِی، برگزاری همایش‌ها و میزگردهای بزرگداشت روابط، گرامیداشت شخصیت‌های فرهنگی و تاریخی و گفتگوی تاریخی-تمدنی با دیگر كشورها به ویژه حوزه تمدنی ایرانی را با هدف احیا و تحكیم پیوندهای فرهنگی و تمدنی، كمك به ارتقای روابط سیاسی و ترویج ادبیات تاریخ پژوهی در حوزه سیاست خارجی و كمك به دیپلماسی كشور در دستور كار قرار داده است. از دیگر اقداماتی كه با هدف بهره‌گیری از اسناد تاریخی برای معرفی ویژگی‌های فرهنگی و تمدنی ایران در دستور كار قرار دارد، ثبت مجموعه‌های اسنادی وزارت امور خارجه در فهرست‌های ملی و بین المللی حافظه جهانی یونسكو است. در این رابطه تاكنون مجموعه نفیس نقشه‌های تاریخی مربوط به عصر قاجار در فهرست بین المللی برنامه حافظه جهانی یونسكو، مجموعه اسناد و تصاویر كربلا در فهرست حافظه جهانی منطقه آسیا و اقیانوسیه ثبت شده است. علاوه بر این دو مجموعه ارزشمند اسنادی، یعنی عكس‌های تاریخی و مكاتبات سران جهان با دولت ایران در دوره قاجار نیز اخیرا در فهرست ملی برنامه حافظه جهانی به ثبت رسیده است. امیدوارم با تلاش‌های حاضر اسناد تاریخی كشور به خوبی پاس داشته شوند و به عنوان میراثی گرانبها در دسترس پژوهشگران حال و نسل‌های آینده قرار گیرند.

آغازگاه پژوهش‌های ثانوی تاریخی/ محمدرضا مجیدی- رییس مركز اسناد و كتابخانه وزارت امور خارجه

ما در كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی بیش از ١٤ میلیون برگ سند داریم كه طبیعتا باید روی آنها پژوهش‌های ثانوی رخ دهد. یكی از خلأهای مهمی كه در حوزه تاریخ معاصر و تاریخ دیپلماسی بود، انتشار این اسناد بود. این خلأ را اقدام شایسته وزارت امور خارجه مرتفع كرده است. در این فرصت كوتاه بر دو نكته تاكید می‌كنم، نخست به اعتبار مركز مراجع اسناد و دیگری به اعتبار حافظه جهانی. این اقدام به تقویت حافظه آحاد ملت ما و تقویت حافظه جمعی ما كمك خواهد كرد. فلسفه وجودی برنامه حافظه جهانی یونسكو نیز همین است. یعنی در میانه دو كنوانسیون ١٩٧٢ میراث جهانی و كنوانسیون ٢٠٠٣ میراث فرهنگی- معنوی جای مجموعه‌ای به نام حافظه جهانی در قالب یك برنامه خواهد بود كه پلی میان گذشته و حال می‌زند و چراغ راهی برای آینده می‌شود. روند كار نیز به گونه‌ای است كه این برنامه در آینده به كنوانسیونی بدل خواهد شد. ثبت دو اثر چه در سطح منطقه‌ای و چه در سطح بین‌المللی كار بسیار شایسته‌ای در منطقه ما است و در حوزه بزرگ ایران فرهنگی با انتشار این اسناد از یكسو و از طرف دیگر ثبت برخی آثار در فهرست‌های جهانی مانع از تحریفاتی می‌شود كه به هر دلیل وجود دارد. بحث دیگر تبادل اسناد است. با كاری كه در مركز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت خارجه رخ داد، شاهد تبادل بیش از گذشته اسناد در میان مراكز اسنادی خواهیم بود و این امر كه به همت مراكز مختلف شكل گرفته است و تاكنون در خدمت مجموعه‌های مختلف حقیقی و حقوقی خواهد بود، كمكی به جامعه دانشگاهی و پژوهشی ما در حوزه تاریخ خواهد كرد.

دشواری تاریخدانان، دسترسی به آرشیوها است/ منصور صفت‌گل- استاد تاریخ دانشگاه تهران

امروز باب فرخنده‌ای به روی آرشیوهای عمده تاریخ دیپلماسی گشوده می‌شود. معمولا دشواری عمده‌ای كه مورخان برای تحقیقات مربوط به تاریخ دیپلماسی دارند دسترسی به اسناد و آرشیوهای حوزه‌های مرتبط با این حوزه است. امروزه دانش تاریخ را به عنوان مجموعه انباشته مدیریتی ترجمه می‌كنند. یعنی بخشی از تبلیغات تاریخی در واقع مربوط به تجربیات انباشته‌ای است كه در اسناد، مدارك و منابع مربوط به حوزه تاریخ مندرج هستند. باید اعتراف كرد كه اسناد مربوط به حوزه تاریخ دیپلماسی ایران، در طول تاریخ كهن و قدیم ایران به درستی نه نگهداری شدند و نه باقی ماندند. می‌توان گفت كه بیشترین تعداد و بیشترین حجم مربوط به تاریخ دیپلماسی ایران بیشتر مربوط به حوزه ٢٠٠ سال اخیر است كه در آرشیوهای ایرانی و عمدتا در آرشیوهای كشورهای همسایه و بیشتر در آرشیوهای اروپایی و غربی نگهداری می‌شوند. از این بابت ما برای مطالعه تاریخ دیپلماسی ایران، به ویژه برای دوره‌های قبل از قاجار، خلأها و شكاف‌های جدی داریم كه قاعدتا می‌توان انتظار داشت اكنون كه وزارت خارجه با جدیت و با اهتمام قابل تحسین، در اندیشه ساماندهی اسناد مربوط به تاریخ دیپلماسی است برای این بخش از تاریخ مغفول دیپلماسی ایران نیز توجه و برنامه‌ای تدارك دیده شود. اگر تاریخ تجربه انباشته مدیریتی در حوزه سیاست، اقتصاد و جامعه است، بنابراین، قاعدتا با اقدام قابل ستایش وزارت امور خارجه، اكنون در حوزه دیپلماسی، زمان دو اقدام مهم فرا رسیده است كه می‌توان آنها را در دو برنامه پیشنهادی برای كار بر روی اسناد دیپلماسی در نظر گرفت.
ضرورت تدوین نظریه ایرانی دیپلماسی
اسناد دیپلماتیك، اشیای عتیقه موزه‌ای نیستند. آنچه در اسناد مربوط به تاریخ دیپلماسی مندرج می‌شود تجربه انباشته مدیریت دیپلماتیك تاریخ ایران است. بنابراین، می‌توان با اعتنای به مندرجات اسناد دیپلماتیك، درسنامه‌های دیپلماتیك تنظیم و تدوین كرد. بنابراین، در این برنامه‌ها، اهتمام و توجه به تدوین درسنامه‌های دیپلماتیك بر اساس اسناد آرشیوی است. قسمت دوم كه شاید اهمیت بیشتری دارد، مساله رویكرد ایرانی نظریه دیپلماتیك است. به گمان من، اسناد آرشیوی حوزه تاریخ دیپلماسی این امكان را فراهم می‌كند و اكنون نیز زمان آن رسیده است كه در حوزه تاریخ دیپلماسی، به تدریج به سمت تدوین نظریه ایرانی تاریخ دیپلماسی حركت كنیم. به این منظور، ما در دانشگاه تهران، برنامه‌هایی را تدارك دیده‌ایم با عنوان تاریخ دیپلماسی ایران و تدوین تاریخی ملت ایران و از امكانی كه اكنون مركز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه برای دسترسی به اسناد محرمانه فراهم كرده كه قاعدتا تجربه‌های جزیی‌تری از مدیریت دیپلماتیك در این نوع از اسناد نهفته شده است، می‌توان هم به سمت تدوین درسنامه‌های دیپلماتیك حركت كرد و هم می‌توان بیشتر و با تمركز بهتری بر موضوع رویكرد ایرانی نظریه دیپلماسی كار كرد و شاید بتوان آن را به عنوان یكی از مكاتب و نظریه‌های مربو ط به تاریخ دیپلماسی، بیشتر مورد كنكاش قرار داد و این نظریه ایرانی را در میان نظریه‌های موجود مربوط به دیپلماسی، معرفی كرد. بنابراین، به عنوان عضوی از جامعه تاریخدانان ایران به همكاران خود در اداره كل اسناد وزارت امور خارجه برای این اقدام شایسته تبریك می‌گویم و امیدوارم كه این كار به اعتلای تحقیقات مربوط به حوزه تاریخ دیپلماسی ایران در حوره منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای كمك كند.

تاریخ، فقط حافظه یك ملت نیست / رضا شعبانی - استاد تاریخ دانشگاه شهید بهشتی

من فقط چند نكته را عرض می‌كنم. تاریخ زندگی مردم است و پشتوانه فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نظامی جامعه با آن تعریف می‌شود. همان طور كه می‌دانید ما در دوران باستان، حدود تقریبا طی سیصد سال، تنها ابرقدرت موجود در دنیا بودیم و هیچ یك از این بی‌نزاكتی‌هایی كه هم‌اكنون دنیای غرب به ما نشان می‌دهد، در عرصه رفتارهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ما حضور نداشت. بعد از آن سیصد سال، ما حدود هزار و دویست سال، یكی از دو ابرقدرت موجود در جهان بودیم و اگر شما به این نكته توجه كنید می‌بینید كه آیا تاریخ ایران تا به امروز نشان داده است كه ما یك جنگ تهاجمی داشته‌ایم؟ ما مردمی هستیم كه در عرصه تاریخ، بسیار ثبات قدم داشته‌ایم و یكی از نمایندگان سربلند تاریخ بوده‌ایم. ملتی كه سیصد سال اینگونه زندگی كرده و در حالی كه در معرض تطاول اقوام دیگر بوده است زندگی كرده توانسته زندگی كند، یك اتكا دارد و آن، اتكا به تاریخش است و این اتكا در پس ذهن هر فرد ایرانی وجود دارد.
در زندگی ایرانی همواره نظم و شعور جریان داشته است. ما دژهایی برای حفاظت از اسناد داشتیم و ما امروز وظیفه داریم از منافع ملتی كه پشت سر ما ایستاده‌اند دفاع كنیم. در تاریخ بعد از اسلام، ما بیش از صد عنوان كتاب در اصول ملك‌داری داریم و این نشان می‌دهد ایرانیان چقدر سنجیده و فهمیده هستند. به همین دلیل است كه دنیا همواره روی ما حساب می‌كند و دست از سر ما برنمی‌دارد. تاكید من بر این است كه تاریخ، فقط حافظه یك ملت نیست. ما تاریخ می‌خوانیم برای اینكه حافظه دیگران را نیز بدانیم. جسارت می‌كنم و می‌گویم كه همین حوادثی كه اخیرا در انتخابات امریكا رخ داد، وقتی تاریخ امریكا را می‌خوانم و می‌بینم كه چگونه مردم به این سرعت تصمیمات عجیب و غریب می‌گیرند، می‌گویم آیا امریكاییان مردمی هستند كه انباشته از سایر نقاط دنیا هستند و دركی از آن چیزی كه ما به آن هویت و منافع مشترك می‌گوییم، ندارند. انگلیس قرن نوزدهم پنج میلیون جمعیت داشت اما با مهاجر‌پذیری جمعیت خود را برای دست‌درازی به مناطق مختلف دنیا افزایش داد اما اروپا ظرفیت این جمعیت را ندارد و اروپا - برخلاف ایران- دیگر اروپا نشد. اما ایران در طول تاریخ با اقتدار عمل كرده است. ما ملتی با اعتبار، حیثیت و تاریخ غنی هستیم اما در دویست سال اخیر، غرب حتی یك بار با انصاف با ما رفتار نكرده است. آن چیزی كه اساس فرهنگ ما را تشكیل داده با عنوان شرف، انسانیت، بزرگواری، قدردانی از دیگران و عدم تعرض به حقوق دیگران، در فرهنگ غرب صورت معكوس دارد. همان حرف چرچیل كه گفت ما اینجا نیامده‌ایم كه از دوستان حمایت كنیم ما از منافع خودمان حمایت می‌كنیم. در دویست سال اخیر، تنها موردی كه من تاریخدان می‌توانم گواهی بدهم نسبت ما به صلاح انجام شده همین برجام است كه آن را نیز مرهون هوش و ذكاوت هموطنان خودم می‌دانم.

منبع: اعتماد