1395/8/19 ۱۲:۳۷
نخستین نشست از سلسله نشست‌های دیپلماسی ایرانی و تقدیر تاریخی ایران در عصر جدید با نقد و بررسی کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» تصحیح و پژوهش دکتر نصراله صالحی با سخنرانی کاوه بیات، پژوهشگر تاریخ معاصر، دکتر داریوش رحمانیان، مدیرمسئول مجله مردم‌نامه، سعیدمیرمحمدصادق، پژوهشگر و نسخه‌شناس و دکتر اسماعیل شمس، مدیر بخش کردشناسی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی دوشنبه 17 آبان‌ماه در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران برگزار شد.
دکتر نصراله صالحی، نسخه‌پژوه و پژوهشگر حوزه تاریخ عثمانی گفت: در این کتاب بحث مرزها یکی از موضوعات مغفول مانده در حوزه مطالعات تاریخ ایران است که متأسفانه مطالعات آن در اندازه ناچیزی باقی مانده و هنوز انبوهی از رسائل و اسناد تحدید مرزهای ایران بازخوانی و در نتیجه منتشر نشده است. بنابراین اطلاعات دقیقی از مساله تحدید مرزهای ایران در دو سدۀ اخیر نداریم.
وی افزود: در حالی که در کشورهای تازه تشکیل شده، نسبت به مساله مرز و ادعاهای مربوط به آن شاهد انتشار انبوه کتاب، نقشه و... هستیم. ترکیه که بخشی از عثمانی است در سال‌های اخیر یک جریان بسیار قوی پیرامون مطالعات مرزی شکل گرفته و درباره مرزهای ایران و عثمانی بیش از 20 رساله کاشناسی ارشد و دکترا تألیف شد که اغلب متن pdf آن نیز در فضای مجازی موجود است.
این عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی رویکرد مطالعه و مراجعه به منابع تاریخی در ایران را ضعیف دانست و ادامه داد: برخی از پژوهشگران و دانشجویان ترکیه در روند تحقیقات خود به ایران آمده و از اسناد ما نیز بهره بردند و پایان‌نامه‌های خوبی نوشتند که بعضی از آنها به کتاب نیز تبدیل شده است اما متاسفانه در ایران این جریان شکل نگرفته که دلیل آن می‌تواند سابقه تاریخی این امر باشد زیرا ما امروز نه تنها در حوزه پژوهش ضعیف هستیم، بلکه در نگاه و مطالعه منابع تاریخی نیز رویکرد ضعیفی داریم.
صالحی با ابراز تأسف در تأخیر انتشار اسناد و منابع تحدید حدود ایران اظهار کرد: برای این مدعا به یک مثال ساده اشاره می‌کنم کتاب‌های درویش‌پاشا و خورشید‌پاشا؛ نمایندگان عثمانی در کمیسیون‌های تحدید حدود ایران و عثمانی چهار، پنج سال پس از ماموریتشان در استانبول به چاپ رسید اما میرزا محبعلی‌خان ناظم‌الملک مرندی یکانگی که موضوع بحث ما در مناقشات مرزی ایران و عثمانی است با گذشت 150 سال، هنوز هیچ‌کدام از اسناد و آثارش منتشر نشده است!
وی بیان کرد: عجیب‌تر اینکه هنوز درباره میرزا محبعلی‌خان، شخصیتی به این مهمی، حتی یک پاراگراف هم مطلبی نوشته نشده است. بنابراین عثمانی هم به متونش توجه کرده و آنها را منتشر کرده و هم مورخانش پژوهش‌های مرزی خوبی دارند. با این حال امروز که حزب اعتدال و توسعه، حزب حاکم بر ترکیه است داعیه‌هایی در رابطه با تحدید مرزهای خود دارد که قصد ندارم وارد این بحث شوم.
مؤلف کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» عنوان کرد: شاید به نوعی پرداختن گسترده ترکیه به مطالعات مرزی، در ادامه همان داعیه‌های باشد که در 10 تا 15 سال اخیر در آنجا شکل گرفته است. با این مقدمه خواستم بگویم ما در این عرصه بسیار کم تحقیق و پژوهش کردیم و یکی از موضوعات مفصل نیازمند پژوهش موضوع مطالعات مرزی است.
صالحی گفت: پس از فروپاشی عثمانی، دو کشور ترکیه و عثمانی در غرب ایران تشکیل شد و هشت سال جنگ تحمیلی به بهانه اختلافات مرزی از سوی عراق شکل گرفت و میلیاردها هزار خسارت و صدها شهید به کشور ما تحمیل کرد. در آن دوران جنگ تحمیلی، تعدادی پژوهشگر از جمله دکتر اصغر جعفری‌ولدانی و پارسانژاد پیدا شدند که یکی دو اثر در این حیطه به چاپ رساندند اما جنگ که پایان یافت، مساله اختلافات مرزی ناتمام بر جای ماند و دیگر اقبالی نسبت به مطالعات مرزی صورت نگرفت.
وی افزود: حتی نهادهای ذیربط که کارشان مطالعات تاریخی است و اسناد نیز در اختیار آنهاست متاسفانه توجه و تلاشی در این زمینه به خرج ندادند. با این حال هفده سال پیش که در مرکز اسناد وزارت خارجه مشغول بودم، کتابی به نام «اسنادی از روند انعقاد عهدنامه دوم الرزنه‌الروم» منتشر کردم که در واقع آغاز تالیف و پژوهش من در حوزه تحدید مرزها با آن اثر همراه بود.
این نسخه‌پژوه ادامه داد: کتاب فوق نشان می‌داد که میرزاتقی‌خان امیرکبیر در مذاکرات چهارساله ارزنه‌الروم چگونه از عهده دفاع از حد و حدود ایران برآمد و عهدنامه دوم منعقد شد. پس از آن به نوعی کار مطالعات مرزی را رها کردم زیرا در آن زمان منابع و اسناد آن در اختیار نبود تا اینکه از 7، 8 سال پیش به مطالعات عثمانی پرداخته و شروع به ترجمه برخی متون آن کردم.
صالحی عنوان کرد: میرزا محبعلی‌خان اعجوبه‌ای در کار تحدید مرزها بوده، وی کتابی درباره اختلافات مرزی ایران و عثمانی با نام «ملاحظات و محاکمات» تالیف کرده است که در آن رساله خورشید‌پاشا را سطر به سطر خوانده و پس از ترجمه، نقد کرده است. این نقد مقدماتی داشته، مبنی بر اینکه وی در آن زمان نخست حقوق بین‌الملل را آموخته و پس از آن با استناد به مطالب ماموران عثمانی به نقد آنها با ادله زبانشناسی، تاریخی و حقوقی پرداخته است و حالا مدت‌هاست که حاصل تلاش‌هایش که تعداد زیادی رساله، گزارش و اسناد است در مرکز آرشیو وزارت امور خارجه خاک می‌خورد!
وی اظهار کرد: زندگی محبعلی‌خان صرف ایران شد و به اندازه‌ای در حوزه مطالعات مرزی تخصص داشته که در آن زمان یگانه بوده و به این دلیل چهار سال پس از درگذشتش زمانی که اختلافات مرزی ایران با انگلستان در قسمت شرقی (مرزهای سیستان) به اوج خودش می‌رسد، فردی را پیدا نمی‌کنند که به آنجا بفرستند تا از عهده انگلیسی‌ها بربیاید. به ناچار میرزا محبعلی‌خان نحیف و بیمار ماموریت می‌دهد که به سیستان برود و با نمایندگان انگلیس رودرو شود. حاصل این ماموریت نیز هزاران برگ سند و چندین رساله هفتصد صفحه‌ای است که در آرشیو وزارت خارجه تلنبار شده است.
این عثمانی‌پژوه بیان کرد: در حالی اسناد و رساله‌های امثال میرزا محبعلی‌خان در مرکز آرشیو وزارت خارجه خاک می‌خورد که باید چنین مرکز اسنادی، جایی برای تحقیق و تفحص در رابطه با اسناد باشد و ما بتوانیم بر اساس مطالعات اسنادی آن تولید فکر کنیم، اما اسناد تحدید مرزهای در این مرکز بدون استفاده مانده است. حال اینکه تا انبوه اسناد، گزارش‌ها و رساله‌ها به چاپ نرسد، تاریخ دیپلماسی ایران تالیف نخواهد شد و در صورت تالیف ناقص خواهد بود.
دکتر اسماعیل شمس، مدیر بخش پژوهش‌های کردشناسی مرکز دایره‌المعارف اسلامی با اشاره به بخش نادیده مناقشات مرزی ایران و عثمانی گفت: قبل از اینکه در دوره رضاشاه، داستان مرزها خاتمه پیدا کند، در سال 1231 ه.ق یک کنفرانس مرزی دیگری برگزار شد که در آنجا میرزاجهانگیرخان فرزند میرزا محبعلی‌خان در کنار شهاب‌السلطنه حضور دارد که کمیسیون بسیار مهمی است اما تا کنون ندیدم در مطالعات میان ایران و عثمانی از آن سخن گفته شود!
وی افزود: اخیرا اسناد بسیار زیادی در رابطه با این کمیسیون پیدا کردم که بخشی از آنها در کتاب «نفت چیا سرخ کرمانشاه منتخبی از اسناد حکومتی عبدالحسین میرزافرمانفرما 32-1219.ق» که اخیرا نشر تاریخ ایران منتشر کرده، منعکس شده است. چون موضوع نفت در این کمیسیون برای انگلیسی‌ها مهم بود و مصادف با یک سال قبل از جنگ جهانی اول و آخرین حضور عثمانی در مناقشات مرزی با ایران بود و بعدها ترکیه جایگزین آن می‌شود که اتفاق بسیار بدی برای ایران به شمار می‌آید.
مدیر بخش پژوهش‌های کردشناسی مرکز دایره‌المعارف اسلامی ادامه داد: درست است که برخی دیپلمات‌های ما بسیار شجاع و زیرک بودند و بخشی از نواحی غربی را پس گرفتند، اما در این کمیسیون یک کوتاهی بزرگی بر اثر فشار انگلیسی‌ها به دلیل اهمیت نفت انجام شد و منطقه بسیار بزرگی به نام قُرَدو که در غرب قصرشیرین امروزی واقع شده، منطقه نفت‌خیز تا نفتخانه در سومار امروزی را از ایران گرفتند که امروز نفت بسیار زیادی را از این منطقه استخراج می‌کنند.
شمس عنوان کرد: انگلیسی‌ها منطقه قردو را به دلیل استقرار خودشان در بغداد از ایران جدا کرده و به عراق ضمیمه کردند. انگلیسی‌ها برای افزودن این منطقه نفت‌خیز به عراق بر سیاستمداران ایرانی فشار آوردند و متاسفانه این منطقه از ایران گرفته شد. جدایی قردو تا کنون انعکاس پیدا نکرده که امیدوارم اسناد و مدارک مربوط به آن در ادامه تالیفات رسائل و حدود مرزی ایران گنجانده شود.
انتقاد احتشام‌السلطنه از فقدان سابقه مناقشات مرزی
کاوه بیات نیز گفت: معلوم نیست که اگر در آن روزها که مناقشات مرزی ایران و عثمانی میرزاجهانگیرخان پسر میرزا محبعلی خان نبود، احتشام‌السلطنه که سرپرستی کمیسیون مرزی ایران را به عهده داشت، چه می‌کرد؟ خود احتشام‌السلطنه از فقدان هر گونه سابقه‌ای در وزارت امور خارجه از مناقشه انگلیس درباره مرزهای ایران انتقاد می‌کند.
وی افزود: احتمالا همان‌طور که در سال‌های اخیر آرشیو وزارت امور خارجه از هر گونه همراهی و همکاری با دکتر صالحی در تکمیل و تنقیح اسناد مرزی خودداری کردند، در آن دوره نیز از همکاری با احتشام‌السطلنه امتناع ورزیدند و اگر جهانگیرخان در کار نبود، احتمالا احتشام‌السلطنه نیز هیچ حرفی برای گفتن نداشت.
این تاریخ‌نگار ادامه داد: اصل و نسخه‌های دیگری از مجموعه رسائل، گزارش‌ها و طیف متنوع اسناد مکمل که در کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» گنجانده شده، در آرشیو وزارت امور خارجه موجود است اما تلاش‌های مولف برای دستیابی به این اسناد متنوع به جایی نرسید.
بیات با ابراز تاسف از نحوه خدمات آرشیو وزارت خارجه اظهار کرد: مجموعه حاضر بر اساس اسناد و نسخه‌هایی تنظیم شده‌اند که در پاره‌ای از دیگر کتابخانه‌ها مانند کتابخانه ملی و مجلس سنا در دسترس بودند. در سال‌های اخیر یک نسخه دیجیتال از مجموعه گسترده و درخور توجه اسناد و گزارش‌های دولت بریتانیا درباره این دوره از مناقشات مرزی ایران از سوی مجید تفرشی تهیه و به وزارت خارجه سپرده شده که آن نیز در بخش (نداریم و نمی‌دهیم) مضبوط و محفوظ است.
وی با انتقاد از نهادها و سازمان‌های دولتی متولی انتشار آثار تحقیق و پژوهشی مرتبط با فرهنگ و تاریخ ایران افزود: همت این انتشارات در فراهم آوردن موجبات چاپ کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» ششمین اثر منتشر شده در این حوزه قابل تقدیر است، همتی که می‌دانیم جز دلبستگی به فرهنگ و تاریخ این سرزمین هیچ اساس و بهانه دیگری ندارد. آن هم در دوره‌ای که بسیاری از داویر مسئول و موظف به چاپ چنین اثرهایی قدمی برنمی‌دارند هیچ پشتوانه‌ای نیز نیستند.
آرزوی میرزامحبعلی‌خان درباره دسترسی آیندگان به اسناد
میرمحمدصادق نیز گفت: در دوره قاجار منابع جغرافیای تاریخی خوبی داریم با توجه به انتقادی که دکتر شمس درباره اطلاعات اندک ما از غرب ایران وارد کرد، باید بگویم در کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» فارغ از عنوان آن یک تاریخ محلی از نوار مرزی ایران از خرمشهر تا آذربایجان است.
وی افزود: اطلاعات دست اولی با توجه به مطالعاتی که در حوزه تاریخ اجتماعی دارم در اثر دکتر صالحی دیدم که به نظرم باید یک عنوان فرعی نیز داشته باشد. اثری که از لحاظ جغرافیای انسانی و طبیعی نکات قابل تاملی به خواننده ارائه می‌دهد.
این نسخه‌پژوه ادامه داد: باید بگویم که میرزا محبعلی‌خان یک ناقد است و تک‌تک گزارش‌های عثمانی‌ها را با ذکر ادله و با بهره‌گیری از منابع آنها پاسخ می‌دهد و در گزارش‌هایش نوعی درایت مشاهده می‌شود به طوری که می‌نویسد: «این مطالب و گزارش‌ها را برای بایگانی وزارت خارجه می‌فرستم تا آیندگان از آن بهره بگیرند.» احتمالا وی پیش‌بینی نمی‌کرد روزی افرادی مانند دکتر صالحی که به دنبال اسناد به وزارت امور خاجه می‌روند، پدرشان درمی‌آید تا شاید بتوانند این اسناد را بگیرند.
ارائه خدمات آرشیوی بیمارگونه و بحرانی است
رحمانیان در پایان این نقد و بررسی عنوان کرد: سال‌ها پیش زنده‌یاد فریدون آدمیت در هنگام چاپ سوم کتاب «امیرکبیر و ایران» در مقدمه فصل سیاست خارجه امیرکبیر به عقب‌ماندگی تاریخ دیپلماسی ایران اشاره می‌کند و عقب‌ماندگی دانش تاریخ در حوزه روابط بین‌الملل را یادآور می‌شود.
وی افزود: یکی از دلایلی که تاریخ دیپلماسی ما ناقص و نیندیشده مانده ارائه خدمات آرشیوی بیمارگونه و بحرانی است. گویی افرادی که در آرشیوهای ما مسئولیتی دارند تصور می‌کنند تصدی گنجی را به عهده دارند که ارث آباء و اجدادی است و یا گمان می‌کنند اگر منتشر شود، امنیت ملی به خطر می‌افتد. بنابراین ذهنیت امنیتی بر آرشیوهای ما حاکم است.
در پایان این مراسم به هر یک از سخنرانان یک لوح از سوی معاونت فرهنگی دانشگاه تهران اهدا شد.
منبع: ایبنا
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید