آیا قرآن ابن بوّاب در کتابخانۀ آیت الله مرعشی به خط اوست؟ / سید حسن موسوی بروجردی

1395/8/16 ۰۸:۴۱

بدون شک ابو علی محمد بن علی بن حسن مشهور به ابن مُقْلَه بیضاوی (272 ـ 328 هـ ق) بزرگ خوشنویسی و خطاط جهان اسلام است که توانست تاریخ جدیدی در عرصۀ هنر خوشنویسی بیافریند و جایگاه این هنر را تا جایی بالا برد که تاریخ این هنر را در بین اهل تحقیق به «قبل و بعد از ابن مقله» تقسیم کرده است. بعد از او نابغۀ خوشنویسی جهان اسلام علی بن هلال بغدادی معروف به ابن بَوَّاب (متوفای 423 هجری) ظهور كرد که توانست خطوطی را که ابن مقله ضابطه مند کرده بود و تو آوری ها و ابداعات بسیار زیبایی در کتابت خط ابن مقله ایجاد کند تا جایی که تا قرن ها تمامی خوشنویسان بر طریقه و روش او خط می نوشتند.

متأسفانه از ابن مقله تا به حال حتی یک قطعه خطی که با قاطعیت به او منتسب باشد، دیده نشده، و قرآنی هم که در مصر به عنوان خط ابن مقله وجود دارد از موارد بسیار مضحک و خنده دار از این دست نسبت های جعلی برای کسب درامد به شمار می آید؛ زیرا این نسخه بسیار متأخر و شاید متعلق به قرن 10 و 11 و با خطی نا زیبا کتابت شده است.

تنها از ابن بوّاب نسخه ای بسیار زیبا و مشهور از قرآن به خط ریحان و ضمائمی به خط رقاع باقی مانده. بنابر ترقیمۀ آن تاریخ کتابت آن سال 391 هـ ق در بغداد می باشد. این نسخه در کتابخانۀ چستربیتی در ایرلند می باشد، و به دور از انتساب این قرآن به ابن بوّاب این نسخه با چنین خطی و هنر تذهیبی از نوادر نسخه های قرآنی به شمار می آید که از نظر بیان گرافیکی بینظیر می باشد، تا جایی که برخی انتساب این خط را به آن قرن و به ابن بوّاب مشکل دانسته اند ولی بدون تردید از لحاظ سبک تذهیب و قطع آن از این دوره تاریخی می باشد. سالها قبل از این نسخه به صورت فاکسیمیل در اروپا چاپی فاخر و نفیس صورت گرفت که نگارندۀ این سطور توفیق تملّک نسخه ای از آن را دارد.

یکی دیگر از این دست نسخه های منسوب به ابن بوّاب، جزئی از قرآن است که به شمارۀ مسلسل: (4358) در کتابخانۀ آیت الله مرعشی نجفی در قم وجود دارد. بنابر آنچه در پایان این نسخه آمده علی بن هلال آن را در سال 392 هجری در بغداد کتابت کرده یعنی دقیقاً یک سال بعد از قرآن سابق الذکر، البته این بار این نسخه از ابتدا تا انتها به خط کوفی متطوّر یا به اصطلاح به سبک کوفی نوین نوشته شده است، البته عیار این خط در این نسخه نه مانند نسخه هایی است که با کوفی نوین نوشته شده و گویا خطی درجه دو در بین خطوط کوفی است. با اذعان به اینکه این نسخه مهم و متعلّق به قرن پنجم یا ششم هجری قمری است ولی باید تصریح کنم که این انتساب نباید صحت داشته باشد و اگر چه در پایان نسخه به تصریح نام ابن بوّاب به عنوان ناسخ این جزء از قرآن ذکر شده است.

مشکل آنجاست که نابغۀ ای چون ابن بوّاب که استاد چیره دست خطوط مختلف است اگر می خواهد قرآنی به خط کوفی متطوّر و نوین بنگارد چطور خط کوفی را در درجۀ بسیار نازل و پایین کتابت کرده، این در حالی است که در آن عصر کتابت قرآن به خط کوفی بسیار مرسوم و تمام خوشنویسان به خوبی به آن مهارت داشتند، و در واقع این دوره (قرن 4 و 5 هجری) دورۀ تطوّر سبک جدید خط تزئینی کوفی است.

این مهم ترین ایرادیست که به این نسخه می توان گرفت که البته ایراد کوچکی بر این نسخه و این نسبت هم نیست، شاید این مطلب به ذهن متبادر شود که ابن بواب در خطوط نسخی شکل (ثلث، نسخ، رقاع و توقیع...) سرآمد و مبتکر بوده اما در کتابت کوفی آن چیره دستی را نداشته؟ جواب آن نیز آن است که اولا: اگر او نسخ نویس بوده برای چه قرآن کوفی نوشته است. وثانیاً: شهرت کتابت قرآن به خط کوفی و یاد داشتن خوشنویسان آن دوره خط کوفی را به عنوان خط رایج و دایر کتابت قرآن کریم خصوصاً به جهت ضمائم نسخه ها، این امر را بسیار بعید می نماید که خوشنویسی چون ابن بوّاب که در تمام اقلام ستّه زبر دست بوده است این خط را درست نمی دانسته. چنانچه همین الان بسیاری از اساتید ثلث نویس، مهارت بسیار خوبی در کتابت خط کوفی دارند و حال چه رسد به آن دوره که دورۀ رشد و تطوّر خط کوفی بوده است.

کتابخانه علامه مجلسی