1395/5/30 ۱۰:۱۷
امروزه کارکرد اجتماعی مسجد مورد غفلت واقع شده است و اگر این کارکرد در مساجد تقویت شود بسیاری از مشکلات اجتماعی و معضلات جامعه رفع می‌شود. مسجد پويا براي يك جامعه مسلمان بازوي كارآمدي به‌شمار مي‌رود، چون قادر است مسائل ديني را متناسب با شرايط و احوال زمان متحول كند و در اين‌صورت دين براي هر سوالي در هر زماني پاسخي خواهد داشت.
حسین درویش: امروزه کارکرد اجتماعی مسجد مورد غفلت واقع شده است و اگر این کارکرد در مساجد تقویت شود بسیاری از مشکلات اجتماعی و معضلات جامعه رفع می‌شود. مسجد پويا براي يك جامعه مسلمان بازوي كارآمدي به‌شمار مي‌رود، چون قادر است مسائل ديني را متناسب با شرايط و احوال زمان متحول كند و در اين‌صورت دين براي هر سوالي در هر زماني پاسخي خواهد داشت. از همان روزهاى آغاز نهضت اسلامى بسيارى از امور با مساجد مرتبط بودند؛ امور داورى، قضاوت، حل‌وفصل دعاوى، مسائل مهم و اساسى اجتماعى، مشورت و طرح جنگ، پذيرش وفود، اعزام نماينده به نقاط ديگر، اجتماعات عمومى، پرستارى بيماران و مجروحان و اعلام وظايف حكومتى در مسجد صورت مى‌گرفت. به هر كجا كه اسلام گام مى‌نهاد، چه مسلمانان آن را فتح مى‌كردند يا مى‌ساختند، به زودى و بى‌درنگ مسجدى ساخته مى‌شد اما امروز مساجد با مشکلات و چالش‌هایی روبه‌رو هستند که لازم است برای رفع آنها چاره‌اندیشی شود. یکی از بارزترین مصداق‌ها و کارکردهای مسجد، جنبه عبادی است که معمولا بیشتر مساجد در این زمینه برنامه دارند اما کارکرد مسجد تنها کارکرد عبادی نیست، بلکه مساجد باید در تمام ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و هنری به مخاطبان خدمات ارایه دهند که امروز بسیاری از مساجد از این کارکردها محروم هستند. یکی از کارکردهای مسجد، بحث کارکرد اجتماعی آن است. اگر به بحث کارکرد اجتماعی مسجد توجه شود، بسیاری از مشکلات اجتماعی و معضلات جامعه حل می‌شود، زیرا مسجد بهترين محل براي انجام امور اجتماعي مختلف است. حال‌وهواي معنوي و همکاري خالصانه مردم در مساجد را در کمتر جايي مي‌توان ديد. نقش مسجد بايد پررنگ‌تر از حال حاضر باشد. باخبرشدن از احوال يکديگر وکمک براي رفع مشکلات ازجمله کارکردهای اجتماعی مسجد است. بحث‌های صندوق‌های قرض‌الحسنه در مساجد ضرورتی است که باید مورد توجه قرار گیرد، زیرا زمینه‌ساز حل مشکلات اقتصادی می‌شود. متاسفانه امروز کارکرد اجتماعی در بیشتر مساجد ما بروز و ظهور ندارد که باید مورد توجه باشد. از دیگر کارکردهای مسجد، کارکرد فرهنگی است. بسیاری از مساجد در کنار بحث‌های عبادی به این موضوع هم توجه کرده‌اند و با طراحی زیبای فرهنگی برای افراد رجوع‌کننده به مسجد برنامه فرهنگی قابل‌توجهی برگزار می‌کنند. در صورت تقویت و توجه به این موضوع است که محله ارتقا و رشد فرهنگی می‌یابد. با وجود هجمه‌های فرهنگی فراوانی که جامعه ما و نسل جوان را تهدید می‌کند، بحث کارکرد فرهنگی باید در مساجد تقویت شود. یکی دیگر از کارکردهای مهم مسجد، کارکرد سیاسی است که از زمان رسول‌خدا(ص) بر آن تأکید شده و هم‌اکنون نیز اهمیت آن کاملا مشخص است. بر همین اساس، آن حضرت پس از بنیانگذاری نظام اسلامی، مسجد را که مرکزی عمومی و محل تجمع مسلمانان برای ادای فرایض دینی بود، به‌عنوان پایگاه حکومت و نهاد سیاسی اسلام برگزید. نقش اقتصادي مسجد همواره در صدر اسلام مورد توجه بوده است. افراد نيازمند به مسجد مي‌رفتند و در آن‌جا به آنها کمک مي‌شد. هم‌اکنون نيز صندوق‌هاي قرض‌الحسنه‌اي در مساجد شکل گرفته است و به مردم نيازمند از طريق آنها کمک می‌شد. مردم با اعتماد کامل از اين صندوق‌ها وام دريافت مي‌کنند، زيرا مي‌توانند بدون پرداخت مبلغي اضافي به‌عنوان سود، بدهي‌هاي خود را به مسجد پرداخت کنند.
مسجد هسته اولیه روشنگری و مبارزه در جریان انقلاب اسلامی، مساجد به‌عنوان یکی از عوامل موثر و مهم در ایجاد و شکل‌گیری نهضت اسلامی و زمینه‌ساز گسترش، تعمیق و تثبیت آن بوده است. مسجد نه‌تنها در شکل‌دهی مبارزه علیه ظلم و استبداد نظام شاهنشاهی نقش مهمی را ایفا کرده است، بلکه اگر نگاهی موشکافانه و دقیق به دوران سه دهه از انقلاب شکوهمند اسلامی و به‌خصوص در پایداری و دفاع‌مقدس و جانانه در طول هشت‌سال جنگ تحمیلی داشته باشیم درخواهیم یافت که مسجد همواره در رأس این هرم دفاعی قرار داشته است و پس از آن نیز در برابر هجمه فرهنگی غرب که به شکل‌ها و انحای مختلفی چون تهاجم، شبیخون و ناتوی فرهنگی انجام می‌گیرد، نقش مسجد به‌عنوان مرکز فرماندهی در قرارگاه دینی و فرهنگی قابل‌انکار نیست و در عرصه‌های مختلف دفاع و صیانت از اسلام ناب محمدی(ص) و فرهنگ و اعتقادات دینی مردمان این مرزو بوم، جایگاهی بسیار رفیع و بی‌بدیل داشته است. نخستین جرقه‌های انقلاب در سال‌های ١٣٤٠ و ١٣٤١ با سخنرانی امام خمینی در مسجد اعظم و مدرسه فیضیه قم زده شد و این کانون‌ها بستر اصلی این حرکت را فراهم کردند. یکی از شیوه‌های مبارزاتی که هم جهت با مبارزات سیاسی در مسجد، نوعی مبارزه منفی نیز با رژیم محسوب می‌شد برای نخستین‌بار توسط حضرت امام خمینی در سال ١٣٤١ در اعتراض به انقلاب سفید ارایه شد. در این شیوه مبارزه، مساجد به صورت همگانی به تعطیلی و سکوت دعوت شدند و درد غربت مساجد و دستگیری علما موجب تحریک بیشتر احساسات مذهبی شد و کم‌کم زمینه انقلابی فراگیر را فراهم کرد. با توجه به این‌که مساجد عموما محل اجتماع انبوه نمازگزاران و مومنان در ماه مبارک رمضان است، هنگامی که مردم با تعطیلی آنها مواجه شدند، کنجکاوانه در پی کشف علت آن برآمدند و با فهمیدن علت آن، بیش از پیش در جریان اهداف ننگین شاه در برگزاری این رفراندوم و دلایل مخالفت علما و روحانیون و مراجع قرار گرفتند. این جریان نیز به خوبی نقش حساس این پایگاه عبادی و سیاسی را در پیشبرد اهداف انقلابی و گسترش نهضت اسلامی نشان می‌دهد. مساجد نه‌تنها در ایجاد حرکت و جنبش و نیز آگاه‌سازی مردم مسلمان ایران از ظلم و ستم رژیم شاهنشاهی نقش تأثیرگزار و عمیقی داشتند، بلکه در کنار آن، هسته‌های اولیه مبارزات مسلحانه را نیز شکل‌دهی و سازماندهی کردند. ازجمله می‌توان به عمده‌ترین تشکل و گروه مذهبی، سیاسی و نظامی که در یکی از مساجد جنوب تهران شکل گرفت، اشاره کرد. تشکیل هیأت‌های موتلفه اسلامی به وسیله برخی از متدینان و متعهدان مذهبی که در نخستین حرکت خود حسن‌علی منصور، نخست‌وزیر رژیم شاه را ترور کردند. «جمعیت سری اصلاح حوزه»، «سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی»، «المنصورون» و دهها تشکل سیاسی، مذهبی و نظامی، نتیجه آگاه‌سازی، اطلاع‌رسانی و هدایت صحیح شاگردان امام امت و روحانیت هوشیار در مساجد و جلسات مذهبی و نهادهای دینی بودند. مساجد در کنار بسترسازی جهت ایجاد حرکت‌های انقلابی در دیگر زمینه‌ها نیز بسیار فعال ظاهر شده و با بسیج امکانات و نیروهای مردمی، سعی در رفع نیازها و کمک‌رسانی در مواقع مورد نیاز به نیازمندان و آسیب‌دیدگان داشتند. ازجمله می‌توان از در کمک‌رسانی به مردم در جریان وقوع بلایای طبیعی نظیر زلزله بوئین زهرا و زلزله سال ١٣٤٧ جنوب خراسان و سال ١٣٥٧ طبس نام برد که مردم با همکاری امامان جماعات و متولیان مساجد به‌سرعت به کمک آسیب‌دیدگان شتافتند، اگرچه این حرکت مردمی خوشایند رژیم شاه نبود، زیرا نوعی احساس ناتوانی رژیم را در برخورد با مشکلات در اذهان مردم تداعی می‌کرد. این کمک‌ها درواقع نه‌تنها گوشه‌ای از نوع‌دوستی و همت بلند، غیرت، و وجود حس تعاون و همدردی را در اذهان زنده می‌کرد، بلکه به نوعی زمینه‌های وحدت، همبستگی و تعهد مذهبی را نیز در آنان به وجود می‌آورد و بیش از پیش به مساجد، نقش محوری و ایجاد وفاق در منطقه می‌بخشید. با اوج‌گیری انقلاب اسلامی در اواخر عمر رژیم شاه، مساجد این امکان را برای انقلابیون فراهم می‌آوردند که تحت هر شرایطی و در هر موقعیتی، مسائل مربوط به حرکت اسلامی را زنده نگه داشته و تداوم ببخشند. مساجد انقلابی و فعال کشور در سال ١٣٥٧ به محض شنیدن پیام حضرت امام، مبنی بر این‌که ملت مسلمان ایران امسال عید ندارد لبیک گفته و با توجه به این‌که حضرت امام از مردم خواستند که در مراکز عمومی مثل مساجد بزرگ اجتماعات عظیم برپا کنند، در مساجد گرد آمدند. یکی از مهم‌ترین عوامل پیروزی انقلاب اسلامی ایران، حرکت بسیار منسجم و تأثیرگذاری بود که پیوسته و سلسله‌وار در مساجد شهرهای مختلف به‌صورت مراسم بزرگداشت و ترحیم در قالب مراسم هفتم، چهلم و سالگردها برگزار می‌شد و همین امر زمینه‌های وقوع انقلاب شکوهمند اسلامی ایران را فراهم کرد که عمدتا در مساجد شکل می‌گرفت. به همین‌خاطر بود که رژیم شاه، مهم‌ترین راه کنترل قیام مردمی را در تحت‌کنترل درآوردن مساجد می‌دید و خطری را که از ناحیه مساجد برای حکومت به وجود می‌آمد، احساس می‌کرد. رژیم در برخورد با این مرکز قیام‌خیز، پا را از کنترل و مراقبت فراتر نهاد و در اقدامی شدیدتر برای مقابله با نفوذ مساجد، درهای برخی از مساجد را بست. این عمل نشانه اوج ضعف و ناتوانی حکومت در مقابل قدرت ایمان مردم و مبارزات اسلامی بود، زیرا هرگاه از سوی دین و مسجد ضربات شدیدتری دریافت می‌کرد، شدت عمل بیشتری نشان می‌داد. نگاهی گذرا به دوران انقلاب اسلامی نشان می‌دهد مردم حقایق انقلاب اسلامی و حوادث جهانی را از طریق مساجد دنبال می‌کردند. مسئولان و شخصیت‌های سیاسی و مذهبی انقلاب، از طریق مساجد با مردم ارتباط داشتند و مطالب گفتنی را به مردم منتقل می‌کردند.
مسجد و دفاع‌مقدس در دوران دفاع‌مقدس هم حوادث جبهه‌ها و پیامدهای سیاسی و اجتماعی عملیات رزمندگان، بیشتر از تریبون‌های مساجد برای مردم تبیین می‌شد؛ حتی فرماندهان موثر دفاع‌مقدس پس از انجام عملیات‌های مهم، در مساجد حضور پیدا می‌کردند و درباره چگونگی عملیات‌ها و دستاوردهای آن به‌ویژه تأثیر آن در تحولات منطقه‌ای و جهانی سخن می‌گفتند و مردم هم سخنان پرشور آنان را به‌عنوان سفیران صادق دفاع‌مقدس به جان و دل می‌سپردند و برای دیگران نقل می‌کردند. جمع‌آوری کمک‌های مردمی توسط مساجد مساجد در دوران دفاع‌مقدس ازجمله مراکز مهم اعلام اقلام مورد نیاز جبهه‌ها و نیز محل جمع‌آوری کمک‌های مردمی بودند. صرف‌نظر از ارزش مادی کمک‌های مردمی که در خور توجه است، حضور معنوی آحاد مختلف مردم در امر کمک‌رسانی به جبهه‌ها شگفت‌آور بود. پیرمردی را می‌بینی که انگشتر یادگاری پدرش را به‌عنوان باارزش‌ترین متاع زندگانی خود تقدیم رزمندگان می‌کند و از این‌که به دلیل کهولت سن توان حضور در جبهه‌ها را ندارد، گریه می‌کند؛ یا پیرزنی را می‌بینی که با اهدای چند تخم‌مرغ محلی، خود را در دفاع‌مقدس سهیم می‌داند؛ یا کودکی خردسال که قلک خود را به همراه نامه‌ای برای رزمندگان به مسجد می‌آورد؛ یا مادرانی که هنر دستی و خیاطی خود را تقدیم می‌کنند؛ یا نوعروسانی که جهیزیه خود را در شب اول عروسی به ستاد کمک‌های مردمی تحویل می‌دهند و دهها مورد دیگر که شگفت‌انگیزترین جلوه‌های ایثار و حماسه این ملت در تاریخ دفاع‌مقدس است. مساجد پس از دوران دفاع‌مقدس نقش مهمی در نشر ارزش‌های دفاع‌مقدس و انتقال پیام شهیدان پیدا کردند. برگزاری مراسم سالگرد شهدا، برپایی نمایشگاه‌ها و تهیه روزنامه‌های دیواری و تبلیغات عمومی، ازجمله فعالیت‌های مساجد پس از دفاع‌مقدس محسوب می‌شود. مساجد، همان‌طور که خانه رزمندگان و شهیدان در دوران دفاع‌مقدس بودند، امروز بهترین کانون دینی و فرهنگی برای نشر ارزش‌ها و اهداف والای آنان به حساب می‌آیند. اگر مسئولان دفاع‌مقدس، مساجد را به‌عنوان مجاری انتقال ارزش‌های دفاع‌مقدس مورد توجه قرار دهند و به جای ریختن بودجه‌های کلان در هاضمه هنر مدرنیته، استعدادهای هنری و ادبی بسیجیان عزیز در پایگاه‌های مساجد و نمازگزاران خلاق را شکوفا کنند، درحقیقت پیوندی جاودانه بین نسل امروز و فردا و ارزش‌های دفاع‌مقدس ایجاد خواهند کرد. در آن صورت، آحاد مردم همان‌طور که حادثه عاشورا را در گنجینه تاریخ خود حفظ کرده‌اند، به همان شکل وقایع هشت‌سال دفاع‌مقدس را بخشی از اعتقادات خود دانسته و آن را جاودانه در سینه تاریخ این ملت نگه می‌دارند.
تحقق مردم‌سالاری دینی در مساجد یکی از بسترهای عینی پیوند دین با مردم، مسجد است. از این‌رو، زمانی مردم‌سالاری دینی در کشور تحقق عینی پیدا می‌کند که مسئولان و کارگزاران کشور، مساجد را مظهر پیوند علایق و آموزه‌های دینی با مردم بدانند، ائمه جماعات را به‌عنوان زبان گویای مطالبات مردم بشناسند، ارتباط خود را با مردم از طریق مساجد نهادینه کنند و حضور در مساجد را به‌عنوان استماع مطالبات مردم و رفع نیازهای آنان مغتنم بشمارند.
مسجد؛ مرکز فعالیت‌های فرهنگی لازم است کارهای فرهنگی و تبلیغات دینی با محوریت مساجد انجام شود، بودجه و سرمایه‌های فرهنگی در اختیار مساجد قرار گیرد و براساس روزشمار انقلاب و دفاع‌مقدس، مجالس تبلیغی و علمی، باشکوه هرچه تمام‌تر در مساجد برگزا شود.
مسجد؛ مرکز مطالبات مردم وقتی مسجد به‌عنوان بنیادی‌ترین نهاد دینی و مدنی تحکیم یابد، آحاد مردم به مساجد هجوم می‌آورند، زیرا در کنار نیازهای معنوی و عبادی، مطالبات مادی و روزمره خود را نیز از طریق مساجد تأمین‌شده می‌دانند.
مسجد و پیوند دین با سیاست پیوند دین با سیاست با شعار تحقق پیدا نمی‌کند. مساجد در طول تاریخ فعالیت خود نشان داده‌اند که برای راهبردی‌کردن اتحاد دین و سیاست، نقش اول را به عهده دارند. بسیاری از شاهان برای مشروع جلوه دادن حکومت خود در ظاهر به مساجد و روحانیت نزدیک می‌شدند، درحالی‌که انقلاب اسلامی ما ماهیتی دینی دارد و باید پیوند باطنی خود را با مساجد حفظ کند.
مسجد مأمن فعالیت‌های انسانی در اهمیت و جایگاه مهم و اساسی مسجد در اسلام هیچ جای تردید و شکی وجود ندارد، تنها اندکی تأمل و مطالعه تاریخ اسلام و قرآن کافی است که انسان جایگاه حقیقی این خانه‌های خدا را دریابد. برخی از این شواهد عبارتند از: ١- نخستین مکانی که خداوند برای پرستش قرار داد مکه یا همان مسجدالحرام بود. ٢- پیامبر(ص) در راه مدینه مدتی را منتظر شدند تا علی(ع) به ایشان ملحق شوند و در این مدت مسجدی بنا کردند که بسیار مورد احترام ایشان بود. ٣- پیامبر(ص) هنگام ورود به مدینه قبل از هر کاری مسجدی بنا کردند که هم محل زندگی ایشان و هم دارالحکومه بود. ٤- تمام امور حکومتی، اجتماعی و سیاسی در زمان پیامبر(ص) در مسجدالنبی انجام می‌شد. ٥- مقام امام جماعتی مسجد اصلی شهرهایی که مرکز حکومت‌های اسلامی بود با حاکم شهر بود و وی منبر و محراب اصلی حکومت را در دست داشت. این شواهد تاریخی و بسیاری دیگر نشان می‌دهد اساسا مسجد در همه ابعاد و زوایای مادی و معنوی نظام اسلامی نقش محوری برعهده دارد. البته در بعضی برهه‌های تاریخی به دلیل وجود حاکمان بی‌دین نقش مسجد تضعیف شده است اما همواره در بدنه مردمی جامعه اسلامی پناهگاه مردم و محور همه حرکت‌های انقلابی و اصلاحی بوده است. با اندکى تأمل در تاریخ مبارزات ملتهاى مسلمان، به این نتیجه مىرسیم که مساجد نقش حساس و مهمى در مبارزه با نظام‌هاى جائر حاکم و نفوذ بیگانگان داشته‌اند. مساجد که همواره عبادتگاه مستمر و دایمى مردم بوده و همه روزه براى اداى فرایض مذهبى در شرایط عادى در آنها گرد هم جمع مىشدهاند، مکانى براى مشورت، تبادل افکار و اطلاعات و تصمیمگیرىهاى اجتماعى و مبارزاتى بودهاند و این براساس سنت و رویهاى ایجاد شده که در صدر اسلام و به‌ویژه زمان پیامبر اکرم(ص) پایه‌ریزى شده است. «در حقیقت، نهضتهاى اسلامى به قدرى ریشه در آموزه‌ها و تفکرات مسجدى داشته‌اند که به صراحت مى توان گفت: با نفى مساجد از حرکتهاى اسلامى، نهضتها به یکباره از هویت اسلامى خود ساقط خواهند شد. در این‌جا به دو شاهد تاریخى از این نهضتها اشاره مى‌کنیم: ١- مورخان عصر مشروطیت به این موضوع اعتراف کرده‌اند که هرگاه حرکتها و قیامها از طرف علما و از مسجد نشأت مىگرفته؛ نتایج پربارترى به همراه داشته است. نویسنده مشروطه در جاى‌جاى کتب خود تصریح مىدارد که در ایام محرم و رمضان مساجد حال‌وهواى دیگرى داشته و در حقیقت نقطه آغاز مشروطیت محرم سال ١٣٢٣ (١٢٨٤ هـ ش) بوده است. در همین سال روسها اقدام به تأسیس بانک کردند که با مخالفتهاى بسیار علما مواجه شد و عمده این مخالفتها از مسجد بود. فردای آن روز شنبه چهارم آذر ١٢٨٤ (٢٧رمضان) حاج شیخ‌محمد واعظ (در مسجد خازن‌الملک تهران) به منبر رفت و پس از گفتارى در مورد «حرمت ربا» و «حرمت اعانت به کفر» از احداث بانک روسى سخن راند، پس از منبر، مردم ریختند و به سرعت ساختمان بانک را ویرانه کردند. ٢- نهضت «تحریم تنباکو»: به‌دنبال تحریم تنباکو از سوى میرزاى شیرازى و تبعید آن جناب، مردم از طریق مساجد از موضوع اطلاع یافتند و در مسجد شاه تا میدان ارک جمعیت بود و بدون استثنا همگى از مرد و زن فریاد مىزدند «یا على یا حسین» و «واشریعتا وا اسلاما» و امثال این اشعار را با صداى بلند تکرار مى‌کردند. تاریخ نهضت «تحریم تنباکو» حکایت از آن دارد که در سایر شهرهاى ایران نیز وضع به همین منوال بوده است: در ماه رمضان ١٣٠٨ق وقتى که مأموران انگلیسى کمپانى رژى تا نزدیکى شهر شیراز مى رسند، جمع کثیرى از مردم شهر که عمده محرکان آنها همان تجار بودند، دکاکین و بازار را بسته و به رهبرى و هدایت حاج «سیدعلى‌اکبر فال اسیرى شیرازى» که به واسطه شجاعت و قوه بیانش بین علماى شیراز معروفیتى را دارا بود، در مسجد وکیل شیراز جمع شدند و بناى داد و فریاد را گذاردند. حاج‌سیدعلى‌اکبر به منبر رفته و بیاناتى علیه دولت و صاحب امتیاز کرد و در پایان شمشیرى از زیر عبا درآورده و اظهار داشت، موقع جهاد عمومى است اى مردم... من یک شمشیر و دو قطره خون دارم هر بیگانهاى که براى انحصار دخانیات به شیراز بیاید شکمش را با این شمشیر پاره خواهم کرد و گریهکنان از منبر پایین آمد. ٣- استقبال گسترده از دین اسلام در کشورهای غربی که روزبه‌روز درحال افزایش است در مکانی مانند مسجد اتفاق می‌افتد و در این مکان است که انسجام پیدا می‌کند، پس می‌بینیم اسلام در هر جای دنیا که درحال گسترش است، ابتدا مسجدی بنا و سپس به‌وسیله همین مسجد تلاش می‌کند دین اسلام را در آن منطقه تقویت کند. چنانچه می‌بینیم در این کشورها به اهمیت این موضوع پی برده و ساخت مساجد را محدود کرده و در مقابل سعی در خراب‌کردن و آتش زدن آنها دارند. در جنگ ٣٣ روزه لبنان و ٢٢روزه غزه بیشترین آمار خرابی‌ها مربوط به مساجد بود و همچنین در جنگ اخیر غزه نیز در هر منطقه‌ای ابتدا مساجد را مورد حمله قرار دادند، به طوری که در طول ٣٩روز جنگ در غزه بیش از ٦٠ مسجد به‌طورکلی تخریب شدند و ١٥٠ مسجد هم تا مرز ٧٠درصد آسیب دیدند. اما در پیروزی انقلاب اسلامی ایران که نقطه عطفی در تاریخ مبارزات ملت مسلمان در منطقه بود و پایه‌های عظیم بیداری و خیزش اسلامی را بنا نهاد و امید را در دل‌های مسلمین زنده کرد، مسجد نقش بی‌بدیلی داشته است که از دو جهت عمده می‌توان آن را بررسی کرد: ١- کارکرد آموزشی و فرهنگی مسجد: روند فرهنگى و آموزشى علمى مساجد منحصر به صدر اسلام نیست و در دورههاى بعد هم اندیشمندان، متخصصان و دانشپژوهان علوم و معارف اسلامى جلسات بحث و درس خود را در مساجد برپا مى‌کردند. مجالس تفسیر و قرائت قرآن، مباحث کلامى، فقهى و حدیثى در مساجد جهان اسلام در عصر ائمه علیهمالسلام و پس از آن تا آن‌جا که تضادى با منافع حکومتهاى وقت نداشته، برگزار مى‌شده است. در دوران انقلاب اسلامى، مساجدى که از مدیریت قوى و ائمه جماعات فعال و متعهد و انقلابى برخوردار بودند، کلاسهاى مختلف در جهت آگاهى‌دادن به مردم در ابعاد و زمینههاى مختلف برگزار مى‌کردند. در رژیم پهلوى مردم از هر صنف و طبقه، طى زندگى روزمره، کم‌وبیش نابسامانى وضع فرهنگى را احساس مى‌کردند و هر کس متناسب با آگاهى و دانستههاى خویش تحلیلى از وضع آن دوران داشت. با فراگیرشدن انقلاب اسلامى، مسجدها جایگاهى بسیار موثر در این زمینه یافتند، سخنرانى‌هاى روحانیون و دانشگاهیان در مساجد، حسینیهها و اماکن مذهبى، مردم را بیش از پیش با ابعاد فساد، ظلم، تبعیض و بى‌عدالتى که در ساختار سیاسى- اجتماعى و همچنین اقتصادى و فرهنگى کشور رایج بود، آشنا کرد. مسجد به همان اندازه که در طرد رژیم طاغوت از سوى مردم اثر داشت در بازگشت به خویش، خودشناسى و ارزیابى هویت فراموش شده ملت ایران نیز موثر بود. مردم از طریق مساجد هویت فراموش شده خویش را به‌خاطر آوردند و به فرهنگ اصیل، آرمانهاى والا و ارزشهاى انسانى معارف اسلامى بازگشتند. طبیعى است که مقصود از کارکرد آموزشى مساجد به معناى عهده‌دارى همه امور مربوط به تعلیم و تربیت نیست، بلکه مسجد درواقع باید بسان دیدهبان امور جامعه را با دید انتقادى بررسى و منعکس کند و در مرحله‌اى فراتر، به نقد و تحلیل و ارزیابى آنها از منظر هدف تعلیم و تربیت بپردازد. در این رابطه شایسته است مساجد ما با مراکز فرهنگى و تعلیم و تربیت موجود در جامعه مرتبط باشند. به‌طور کلى فرهنگ مردم یک فرهنگ دینى بوده است، حتى قبل از ظهور و ورود اسلام به ایران، جامعه ایرانى جامعه‌اى با فرهنگ دینى بوده است. مثل مکتب زرتشت و... به‌ویژه فرهنگ شیعى در ایران عامل مهمى بوده است، چرا که تشیع پیوسته اعتراض به حکومتها بوده و مکتب شیعه روحانیت معترض را تربیت کرده و روحانیت که خانه او مساجد بوده است. نقش فرهنگى و آموزشى مساجد در پیروزى انقلاب اسلامى پس از تبعید امام خمینى قدسسره در سال ١٣٤٣ جدىتر مىشود. ٢- کارکرد سیاسی و اجتماعی مسجد: یکی از مهم‌ترین کارکردهای مسجد، توجه و رسیدگی به امور نیازمندان و فقرای جامعه است. مسجد به‌واسطه آن‌که می‌تواند به شیوه صحیح و از طریق کانال‌های مطمئن، فقرای محله را شناسایی کند و محرم ایشان باشد، بهترین پایگاه رسیدگی به احوال محرومان و سامان‌دادن به مشکلات ایشان است. همچنین معمار کبیر انقلاب اسلامى با الهام گرفتن از روش و سیره نبى‌اکرم(ص) مردم را به فرهنگ اصیل اسلامى توجه داد و با توجه به نبودن امکانات، از مساجد براى ساماندهى حرکتهاى سیاسى، اجتماعى و سنگر مبارزات انقلابیون بهره برد. اینک به دو نمونه از سخنان امام پیش از انقلاب توجه کنید: «مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکتهاى اسلامى بوده و از مسجد تبلیغات اسلامى شروع مى‌شده است و از مسجد حرکت قواى اسلامى براى سرکوبى کفار و وارد کردن آنها در زیر بیرق اسلام بوده است». «این مساجد است که این بساط را درست کرد، این مساجد است که نهضت را درست کرد. در عهد رسول‌الله صلى‌الله علیه و آله هم و بعد از آن هم تا مدتها مسجد مرکز اجتماع سیاسى بود، مرکز تجیش جیوش بود». از این‌رو، مىبینیم پررنگترین نقش مساجد در انقلاب اسلامى محور «سیاست» بوده است: «مساجد و محافل دینى را که سنگرهاى اسلام در مقابل شیاطین است، هرچه بیشتر گرم و مجهز نگه دارید». «محراب یعنى مکان حرب، مکان جنگ، هم جنگ با شیطان و هم جنگ با طاغوت. از محرابها باید جنگ پیدا شود؛ چنانچه پیشتر از محرابها پیدا مى‌شد، از مسجدها پیدا می‌شد. اى ملت! مسجدهایتان را حفظ کنید تا این نهضت به ثمر برسد.»در پى تأکیدهاى امام بر بازگشت مساجد به نقشى که درصدر اسلام داشتند، یاران و شاگردان ایشان با افشاگرى در مساجد، آتش مبارزات را روزبه‌روز شدیدتر و رژیم منحوس پهلوى را ناکارآمدتر کردند. پایههاى اصلى و اولیه انقلاب را شاگردان، نزدیکان و معتمدان امام بنا کردند؛ همچون شهید عراقى و طرخانى. امام ٤٠٠ شاگرد مخصوص تربیت کرده بودند و شما همه جا از آنها اثر می‌دیدید. شاگردان امام در تمامى نقاط تهران و شهرستانها به کار تبلیغى و سیاسى اشتغال داشتند. در شرق تهران آیت‌الله امامى‌کاشانى، در جنوب تهران آقاى ایروانى، در جنوب شرقى آیهاللّه غیورى، در شمیرانات آیهالله ملکى، در مسجد همت مرکز تهران، کانون توحید و مسجد پرچم آیهالله شهید مطهرى، در شمال تهران آقای امام جمارانى و بالاخره در مسجد قبا شهید بزرگوار دکتر مفتح مشغول تبلیغ بودند. اصولا در محور کارهاى سیاسى، مساجد و نهادهاى دینى به واسطه عملکردشان و عملکرد مبارزات‌شان علیه حکومتها، مورد توجه خاص کارگزاران دولت بودند و در دوران معاصر نیز این امر صادق است؛ چه این‌که مىدیدیم مسئولان بلندمرتبه رژیم شاه چه عکسالعملهاى تندى در مقابل مسجد و مسجدى‌ها ابراز مىداشتند و اعمال مى‌کردند. بىعلت نبود که سپهبد رزمآرا، مى‌گفت: مسجد را بر سر کاشانى و مجلس را بر سر مصدق خراب مى‌کنیم. در این‌جا، اهمیت و حساسیت سیاسى بودن مساجد را بهتر درک مى‌کنیم». حمله به مسجد «گوهرشاد» در زمان شاه معدوم و کشتار مردم، به توپ بستن حرم امام رضا علیهالسلام توسط روسها و همچنین به آتش کشیدن مسجد «جامع» کرمان و کشتار مردم نشانگر اهمیت مسجد در مبارزات مزبور و استفاده از آن به‌عنوان سنگر مبارزه، نشان عنادى است که قدرتهاى سیاسى نسبت به این مکان مقدس داشته‌اند. علاوه بر موارد مزبور، در بعد اجتماعى مى توان به حل مشکلاتى از قبیل اختلافات قضائى و خانوادگى در مساجد، کمک به خانوادههایى که سرپرست آنها در زندانها یا بازداشتگاهها به سر مىبردند و کمک به مردم زلزله‌زده طبس در سال ١٣٥٧ اشاره کرد. مساجد به‌خصوص در اوایل انقلاب پایگاه ترغیب و تحریک مردم براى همکارى و همیارى در زمینههاى گوناگون بودند. بدون‌تردید، وقتى به کارکردهاى فرهنگى، آموزشى، سیاسى، اجتماعى و اقتصادى مساجد به‌صورت یک مجموعه مرتبط نگریسته شود، این نتیجه به دست مىآید که «اگر مسجد نبود، انقلاب هم نبود». حامد الگار آمریکایى در تحلیلى از چگونگى پیروزى انقلاب اسلامى مىنویسد: «مسجد هسته اساسى تشکیلات انقلاب ایران بود. شاید این یکى از دیگر نکاتى است که در مجموعه نتیجهگیرىهاى خود باید به آن مىپرداختم. یکى از عناصر مهم در پیروزى انقلاب اسلامى احیاى مجدد مسجد و تمام ابعاد عملکردى آن بود. نقش مسجد دیگر نه گوشه عزلتنشینى و گریزگاهى از جامعه بود که مردم براى دورى جستن از دنیا، گرفتن وضو، انجام عبادات یا گوش‌دادن به‌صوت قرآن به آن پناه مىبردند، بلکه برعکس، مسجد به یک کانون مبارزه و مرکز فرماندهى بدل گردید و به‌طور خلاصه، مسجد تماما آن چیزى شد که در عصر پیامبر بود». امام در سخنان خود، از مسجد به‌عنوان «رمز پیروزى» ملت ایران یاد مى‌کند و مىفرماید: «رمز پیروزى ملت ما همین بود که دیگر نمىترسیدند از این‌که بروند توى خیابان بکشندشان، مى‌رفتند خیلى هم کشته مىشدند، بالاخره هم با همین فریادها و دادها و «اللهاکبرها» پیروز شدند. رژیم اسلام اینطور است که افرادش از مسجدند. از مسجد نهضت شروع مى‌شد و از مسجد مى‌رفتند به میدان، به میدان جنگها. در جمعه‌ها که خطابه مى‌خواندند یا غیرجمعه که مىرفت آن سردارشان منبر و صحبت مىکرد، از آن‌جا راه‌شان مى‌انداخت براى این‌که بروند مبارزه کنند و یک همچنین روحیه که از مسجد تحقق پیدا مى‌کند، این دیگر نمى‌ترسد از این‌که حالا من بروم شاید چه بشود! این مسجدى است، این الهى است. آدم الهى نمى‌ترسد از این‌که حال شاید مرا هم بکشند. بهتر! ما مىرویم جاى بهترى داریم.» ولى متاسفانه در سالیان اخیر، به مساجد توجه لازم نمىشود و برخى از کارکردهاى آن که در پیروزى انقلاب اسلامى نقش داشتند و به یقین در دوام و ثبوت آن نیز نقش خواهند داشت، به دلیل پیدایش و تأسیس نهادها و مراکز دیگر کمرنگ یا به فراموشى سپرده شده است. امرى که امام‌خمینى قدسسره بنیانگذار انقلاب اسلامى نیز از آن نگران بود، خالى‌شدن مساجد و سلب کارکردهاى آن بود: «مساجد را خالى نگذارید. اینهایى که صحبت این را مىکنند که حالا ما انقلاب کردهایم، برویم سراغ کارهاى دیگر، خیر، انقلاب از مساجد پیدا مىشود. مساجد را آباد کنید، با مسجد رفتن خودتان». «من امروز باید بگویم که تکلیف است براى مسلمانها، حفظ مساجد امروز جزو امورى است که اسلام به او وابسته است. مساجد را پر کنید. اگر این مسجد و مرکز ستاد اسلام قوى باشد، ترس از فانتوم‌ها نداشته باشید، ترس از آمریکا و شوروى و اینها نداشته باشید. آن روز باید ترسید که شما پشت بکنید به اسلام، پشت بکنید به مساجد.» «ما امیدواریم حالا هم مساجد ما برگردد به آن وقتى که مسجد محل حل و عقد امور باشد و مسجد محل نقشههاى جنگ باشد، همه چیز باشد و مسجدى‌ها باشند که بتوانند کارها را به خوبى انجام دهند.»
سراسر زمین مسجد است
مسجد، به‌معنای محل سجده، برگرفته از سجود به معنای به خاک افتادن و خضوع و کرنش کردن است. در اصطلاح، مسجد به محلی اطلاق می‌شود که جایگاه عبادت و خضوع در برابر حق تعالی است. کاربرد واژه مسجد یکی در مورد چهاردیواری خاصی است که برای عبادت ساخته می‌شود و دیگر این‌که براساس روایت رسول‌خدا(ص) مسجد بر سراسر زمین اطلاق می‌شود، چراکه همه سطح کره‌خاکی می‌تواند سجده‌گاه انسان مسلمان باشد. این دومین کاربرد که اطلاق عام مسجد است، از اختصاصات امت اسلامی است. سایر ادیان، تنها در اماکن خاصی در برابر خداوند سجده می‌کنند و نماز می‌خوانند اما در اسلام همه زمین پاک بوده و سجده‌گاه و مسجد است. واژه مسجد در ۲۸جای قرآن به کار رفته و در بیشتر موارد، اشاره به مسجدالحرام است. مسجدالحرام همان محیط اطراف خانه کعبه است که سجده‌گاه بوده است. مهم‌ترین نقش مسجد، مرکزیت‌بخشی به عبادت مسلمانان در زمینی پاک و مطهر و تعریف‌شده برای خداوند است. محیطی که انسان ناپاک نباید وارد آن شود و فضا و زمینش بایستی از هر گونه پلیدی مصون باشد. مسجد، علاوه بر مرکزیت عبادی، مرکز جماعت نیز است. این جماعت، هم برای عبادت است و هم برای یکپارچگی امت و تمسک جمعی آنان به حبل‌الله. به طور کلی چهار نوع مسجد برای یک مسلمان قابل تصور است: ۱- مسجد محله ۲- مسجد مرکزی در شهر برای نمازگزاران شهر با عنوان مسجد جامع ۳- مصلایی برای مراسم نماز عید برای تمامی مردم یک منطقه ۴- مسجدالحرام برای حضور همه مسلمانان مسجد در عصر آغازین اسلام، افزون بر عبادت، مرکزی برای اداره حکومت نیز بود. پس از آن، به‌عنوان مدرسه نیز مورد استفاده قرار گرفت. بعدها وقتی دارالحکومه و مدرسه ساختند، مسجد به عبادت اختصاص داده شد؛ گرچه گه‌گاه از آن به‌عنوان مدرسه نیز استفاده می‌شده است. در واقع، مسجد تکیه‌گاه تمامی مسلمانان در اتکال به خدای واحد قهار و سمبل قداست، پاکی، تقوا و وحدت جامعه اسلامی است. نخستین خانه‌ای که برای مردم ساخته شد تا در آن به عبادت خدا بپردازند، بیت‌الله‌الحرام است. بنابراین باید مسجدالحرام و کعبه را قدیمی‌ترین محل عبادت دانست. قرآن علاوه بر مسجدالحرام از مسجدالاقصی نیز یاد کرده است. اینها مساجدی است که پیش از اسلام نیز وجود داشت. به‌علاوه، اهل کتاب نیز مراکز عبادت خاص خود را داشته‌اند. در واقع، نخستین مسجدی که در اسلام بر پایه تقوا ساخته شد، مسجد قبا بود که در‌سال نخست هجری، بلافاصله پس از هجرت رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به یثرب و واردشدن ایشان به محله قبا ساخته شد و گفتنی است نخستین کسی که مسجد ساخت، عمار یاسر بود که در تأسیس مسجد قبا نقش اول را داشت. پس از آن، مسجد النبی در یثرب یا مدینه النبی (صلی‌الله‌علیه‌وآله) ساخته شد.
منبع: شهروند
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید