1395/5/27 ۰۸:۲۴
یوهان آلبرت برنهارد دورن،۱ایران‌شناس آلمانی، پیشگام در قوم‌شناسی و فرهنگ و زبانهای ایرانی و صاحب آثار ارزشمند در زمینه‌های زبان و تاریخ محلی افغانستان و ایالات شمالی ایران، فهرست‌نویسی نسخ خطی و واژه‌شناسی تطبیقی در ۱۱ مه ۱۸۰۵ در خانواده‌ای روحانی، در شویرفلد۲ آلمان، متولد شد. در ۱۸۲۹ به روسیه رفت و در ۳۱ مه ۱۸۸۱ در سن پترزبورگ درگذشت.
موطن اقوام هند و اروپایی
در دهه سوم قرن نوزدهم تحقیقات شرق‌شناسان آلمانی، برای یافتن موطن اصلی اقوام هند و اروپایی، مورد توجه آکادمی علوم روسیه، که «علائق راهبردی به ترسیم زبان‌شناختی و قوم‌شناختی مناطق مرزی امپراتوری روسیه داشت» واقع شد. این آکادمی برای تحقیق در کشف ارتباط زبانی اقوام منطقه خزر و قبایل آسیای مرکزی، توانست همکاری شرق‌شناسانی مانند فرن،۳ اشمیت، کلاپرت۴ و دورن را که در منابع روسی از او با نام بوریس آندرویچ۵ یاد می‌شود، جلب کنند.
دورن که پدرش کشیشی پروتستان بود، از ۱۸۲۲ در دانشگاه هاله و لایپزیگ به تحصیل الهیات و سپس زبانهای شرقی پرداخت و با زبانهای عبری، عربی، سریانی، فارسی، ترکی، پشتو، سنسکریت و حبشی آشنا شد و در ۱۸۲۵ رساله استادی خود را تحت عنوان شرحی بر سرودهای روحانی حبشی در دانشگاه لایپزیگ عرضه کرد.
در سال ۱۸۲۶ فرن که مدیر موزه آسیایی فرهنگستان علوم پترزبورگ بود، پیشنهاد کرد که تدریس رشته تازه تأسیس شده زبانهای شرقی دانشگاه خارکوف به عهده دورن گذاشته شود. تشریفات این کار مدتی وقت گرفت؛ دورن در طی این مدت به هامبورگ و لندن سفر کرد و به کار تحقیق و مطالعه نسخ خطی پرداخت.
در سال ۱۸۲۷ در مقاله‌ای با عنوان «در باب خویشاوندی زبان فارسی» نشان داد که «زبانهای آلمانی و فارسی به دو رودخانه می‌مانند که خون یکسانی در آنها جریان دارد» و نتیجه گرفت که این دو زبان یا در اصل یک زبان‌اند، و یا هر دو از یک زبان واحد سرچشمه گرفته‌اند.
در سال ۱۸۲۹ دانشگاه خارکوف او را دعوت به همکاری کرد و او تا سال ۱۸۳۵ در این دانشگاه به کار تدریس مشغول بود. در ۱۸۳۵ به عنوان استاد تاریخ و جغرافیای آسیا به مؤسسه زبانهای شرقی پترزبورگ ـ وابسته به وزارت خارجه ـ منتقل شد و از ۱۸۳۸ تا ۱۸۴۲ علاوه بر تدریس تاریخ و جغرافیا، به تدریس زبان سنسکریت پرداخت و از ۱۸۵۵ تا ۱۸۵۷م نیز تدریس زبان پشتو را در این مؤسسه برعهده گرفت. این نخستین بار بود که این زبان در دانشگاه‌های اروپا تدریس می‌شد. در ۱۸۳۹ به معاونت فرهنگستان علوم پترزبورگ، و در ۱۸۴۲ به جای فرن، به مدیریت موزة آسیایی این فرهنگستان و سال بعد به ریاست کتابخانة سلطنتی منصوب شد.
فهرست نسخ خطی و کنداگری شرقی کتابخانة سلطنتی که در ۱۸۵۲ در پترزبورگ انتشار یافت، به اهتمام او و در زمان مدیریت او در کتابخانه و موزه صورت گرفت. یوهان فوک ادعا می‌کند که تحقیقات او، هرچند وسیع بوده ولی حاصل آنها به سبب اشتغال او به کار در این مؤسسات چندان عمیق نیست.
دورن به پیروی از فرن، به تحقیق و مطالعه در سکه‌‌شناسی پرداخت و کتاب «جزوات به جا ماندة» او را تصحیح و منتشر کرد و مقدمه‌ای در خصوص تصاویر دقیق مندرج در اثر بی‌نظیر «مجموعة سکه‌های ساسانی بارتولومه» به آن افزود.
دورن در فاصلة سالهای ۱۸۲۷ تا ۱۸۸۱ با ترجمه، تألیف، فهرست‌نگاری و نشر آثاری از جمله در باب قرابت ریشه‌ای زبانهای فارسی، ژرمنی و لاتینی و یونانی، موزة آسیایی آکادمی سلطنتی علوم سن‌پترزبورگ و تفرجاتی لذت‌بخش در گلستان سعدی، انتخابات البهیّه من الکتب العربیه و الفارسیه و الترکیه، مشتمل بر متون مختلف دربارة تاریخ طبرستان و گیلان در پیش از اسلام و بعد از آن همچنین فهرست‌نگاری آثار عربی، ترکی، تاتاری و فارسی چاپ شده در قازان از سال ۱۸۰۱ تا ۱۸۶۶، و نشر فهرست نامه‌هایی در خصوص تولید کتاب چاپ سنگی در تهران و تبریز در دورة قاجار و نیز اشاراتی به ادبیات داستانی ایران از قبیل «نوش‌آفرین»، «چهل طوطی» و «دزد و قاضی» علاقة وافر خود را به فرهنگ و زبان ایرانی نشان داده است.
تسیشکا دورن را به سبب تحقیقات جامع و مبسوطش، پایه‌گذار مطالعات علمی زبان افغانی می‌داند. نکات دستوری زبان پشتو (۱۸۴۰)، منتخباتی از زبان پشتو (۱۸۴۷) و ترجمه و تصحیح کتاب مخزن افغانی (۱۰۲۱ق) نعمت‌الله هروی، با عنوان تاریخ افغان‌ها، در دو جلد به زبان انگلیسی (لندن، ۱۸۲۹ـ۱۸۳۶) در زمرة آثار او در این زمینه است.
وقایع تاریخی و جغرافیای انسانی
اعتقاد دورن به ارتباط بین وقایع تاریخی و زبان و جغرافیای انسانی منجر به گسترش مطالعات او دربارة گویشهای ایرانی در اکثر مناطق ایران از جمله طبرستان، گیلان، کردستان و قفقاز شد. او به طور مرتب در خبرنامه‌های فرهنگستان، گزارش‌هایی دربارة اقوام و قبایل ترک، عرب، فارس، افغان و تاتار منتشر می‌کرد.
دورن نتایج سفر علمی به منطقة قفقاز و سواحل جنوبی ایران و نیز منابع زبان‌شناختی جمع‌آوری شده را به همراه میرزامحمد شافی در سلسله مقالاتی «در باب زبانهای ایرانی» به چاپ رساند. بین سالهای ۱۸۴۰ تا ۱۸۴۴ پنج رسالة تحقیقی او تحت عنوان «در باب تاریخ ایالات و اقوام قفقاز از منابع شرقی» در رسالات فرهنگستان پترزبورگ منتشر شد.
دورن همچنین نتایج مطالعات خود را در زمینة تاریخ ایالات گیلان و مازندران در مجموعة بی‌نظیر چهار جلدی، تحت عنوان «منابع اسلامی دربارة تاریخ ایالات سواحل جنوبی دریای خزر» که هنوز معتبر است و از جمله شاهکارهای او محسوب می‌شود، در سالهای ۱۸۵۰ـ۱۸۵۸ و مقالاتی «دربارة زبانهای ایرانی» را در بین سالهای ۱۸۶۰ـ۱۸۶۶ به چاپ رساند. او بین سالهای ۱۸۶۰ـ۱۸۶۱ به این مناطق سفر کرد و سفرنامة خود را تحت عنوان «بحر خزر، بحثی دربارة ورود روسها به طبرستان» در ۱۸۷۵ منتشر کرد.
فعالیت موزة آسیایی و همچنین منابع شرقی کتابخانة سلطنتی در زمان ریاست دوران افزایش یافت و، به رغم مشغولیت‌های مدیریتی، به دلیل دانش گسترده و درک جامع وقایع تاریخی، جغرافیا، زبان و فرهنگ اقوام مناطق قفقاز و شمال ایران، به مدت پنجاه سال مشاوره و راهنمایی دانشمندان و سیاحان روسی را در جمع‌آوری منابع شرقی و مجموعه‌های خصوصی به عهده داشت و توانست نسخ خطی فارسی موجود در موزه آسیایی را سه برابر افزایش دهد، تنظیم نسخ خطی و منابع پشتو و کردی را پایه‌گذاری کند، با مطالعات عمیق و وسیع خود در حوزه‌های مزبور و نشر آنها، فرهنگستان علوم روسیه را به مرکز مهم تحقیقات «آکادمیک» تبدیل کند و پایه‌گذار مطالعات قوم‌شناسی و زبانهای محلی مناطق شمالی ایران در روسیه و اروپا شود.
پی‌نوشت‌ها:
۱٫ Johann Albert Bernhard Don 2. Scheuerfeld
3. Christian Martin Frahn 4. Julius Klaproth
5. Boris Andereevich
* دانشنامه زبان و ادب فارسی (با تلخیص)
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید