مسیر سخت

1395/5/20 ۱۰:۰۵

روز 20 مرداد، روز عجیبی در تقویم تاریخ معاصر ایران است؛ روزی که در سال‌های دهه 30 دو اتفاق مهم در آن رخ داد و سه سال پس از وقوع انقلاب اسلامی نیز دو رویداد اساسی شکل و شمایل این روز را به خاطره‌ای در ذهن تاریخ معاصر ایران تبدیل کرد. 20 مرداد اما از سال 1332 اهمیت دوچندان یافت؛ همان روزی که نتایج رفراندوم مصدق برای انحلال مجلس هفدهم اعلام شد. اما در سال‌های پس از کودتا نیز این روز یک‌بار دیگر برای مصدق و بخش گسترده‌ای از مردم ایران که هنوز دلبسته مصدق بودند، باورنکردنی بود. در 20 مرداد 1335 رژیم پهلوی اعلام کرد که محمد مصدق به احمدآباد مستوفی تبعید شده و پس از گذراندن دوران زندان باید در آنجا بماند.

نگاهی به انتخاب اولین نخست‌وزیر جمهوری اسلامی ایران

 سجاد صداقت: روز 20 مرداد، روز عجیبی در تقویم تاریخ معاصر ایران است؛ روزی که در سال‌های دهه 30 دو اتفاق مهم در آن رخ داد و سه سال پس از وقوع انقلاب اسلامی نیز دو رویداد اساسی شکل و شمایل این روز را به خاطره‌ای در ذهن تاریخ معاصر ایران تبدیل کرد. 20 مرداد اما از سال 1332 اهمیت دوچندان یافت؛ همان روزی که نتایج رفراندوم مصدق برای انحلال مجلس هفدهم اعلام شد. اما در سال‌های پس از کودتا نیز این روز یک‌بار دیگر برای مصدق و بخش گسترده‌ای از مردم ایران که هنوز دلبسته مصدق بودند، باورنکردنی بود. در 20 مرداد 1335 رژیم پهلوی اعلام کرد که محمد مصدق به احمدآباد مستوفی تبعید شده و پس از گذراندن دوران زندان باید در آنجا بماند. اما این روز در میانه تاریخ باز هم دستخوش تغییرات تازه شد. این بار پنج ماه پس از وقوع انقلاب اسلامی و زمانی که شورای انقلاب در قامت مجلس شورا لایحه قانون مطبوعات در جمهوری اسلامی ایران را در 41 ماده به تصویب رساند. اما آخرین باری که روز 20 مرداد تاریخ معاصر ایران را دستخوش دگرگونی کرد، روز 20 مرداد 1359 بود؛ روزی که اولین نخست‌وزیر جمهوری اسلامی ایران از سوی مجلس شورای اسلامی و پس از کش و قوس فراوان انتخاب شد. محمدعلی رجایی در این روز به عنوان اولین نخست‌وزیر تاریخ جمهوری اسلامی معرفی و وارد کارزاری شد که اندکی بیش از یک‌سال بعد با شهادت او در انفجار دفتر نخست‌وزیری به پایان رسید. بازخوانی چگونگی انتخاب رجایی به این پست شاید پاسخگوی سوال‌های بیشماری درباره حوادثی باشد که در سال 1360 به دلیل عدم‌کفایت سیاسی بنی‌صدر، به نبرد مسلحانه سازمان مجاهدین خلق (منافقین) و ترورهای پیاپی انجامید.

  از شورای انقلاب تا مجلس اول
پنجم بهمن 1358 اولین انتخابات ریاست‌جمهوری در حالی برگزار شد که پس از استعفای دولت موقت در 13 آبان 1358 شورای انقلاب کشور را اداره می‌کرد. پس از آنکه صلاحیت جلال‌الدین فارسی، نامزد موردنظر حزب جمهوری اسلامی برای شرکت در انتخابات تایید نشد، عملا این حزب نتوانست کار خاصی انجام دهد. از سوی دیگر ابوالحسن بنی‌صدر با حضوری هوشمندانه در انتخابات توانست 11 میلیون رای به دست آورد و به عنوان اولین رئیس‌جمهور ایران انتخاب شود. هر چند اولین انتخابات مجلس شورای اسلامی یک ماه و 17 روز بعد در 24 اسفند 58 برگزار شد اما تا شروع کار مجلس اول به هفتم خرداد 1359 موکول شد و به این ترتیب عملا کشور را همچنان شورای انقلاب اداره می‌کرد. در این بین و تنها چهار روز پیش از آغاز به کار مجلس روزنامه کیهان در روز سوم خرداد خبر از ملاقاتی مهم میان شورای انقلاب با امام خمینی(ره) می‌دهد این روزنامه نوشت: «ناظران سیاسی معتقدند در ملاقات امروز امام و شورای انقلاب مساله نخست‌وزیر مطرح خواهد شد. خبر احتمال انتخاب نخست‌وزیر در ملاقات امروز از سوی خبرگزاری‌های مختلف و از قول منابع ایرانی جداگانه مخابره شده بود.» هر چند این خبر نشان از انتخاب نخست‌وزیر از سوی رئیس‌جمهور پیش از تشکیل مجلس می‌داد؛ اما این فرآیند طولانی‌تر از آن بود که تصورمی‌شد.

  از سید‌احمد خمینی تا مصطفی میرسلیم
پس از تشکیل مجلس اول طبق قانون اساسی فرآیند تایید اعتبارنامه نمایندگان حدود دو ماه به طول انجامید. این فرآیند به اندازه‌ای طولانی شد که بنی‌صدر 31 تیر 1359 در مجلس شورای اسلامی سوگند یاد کرد. او پس از سوگند خود در یکی از نطق‌هایش «حجت الاسلام احمد آقا را یکی از مناسب‌ترین اشخاص برای نخست‌وزیری» دانست. پیشنهاد بنی‌صدر درباره فرزند امام‌(ره) با مخالفت صریح ایشان روبه‌رو شد و به این ترتیب بازی بزرگ در مجلس آغاز شد. حزب جمهوری اسلامی که اکنون اکثریت مجلس را در دست داشت، تصمیمی صریح گرفته بود که بر رئیس‌جمهور در انتخاب نخست‌وزیر سخت بگیرد. به این ترتیب این حزب مجددا گزینه اصلی خویش برای نخست‌وزیری را جلال‌الدین فارسی برگزید. در این بین محمدعلی رجایی، محمد غرضی، مصطفی میرسلیم و... گزینه‌هایی بودند که احتمال نخست‌وزیری آنان نیز به گوش می‌رسید. اما گزینه‌ای که در همان روزهای اول مرداد و بلافاصله پس از سوگند بنی صدر همه توجه‌ها را به خویش جلب کرد، مصطفی میرسلیم بود. میرسلیم که در آن زمان معاون سیاسی وزیر کشور و سرپرست شهربانی بود، تقریبا بین گروه‌های مختلف به عنوان نخست‌وزیر آینده شناخته می‌شد، تا جایی که چهارم مرداد کیهان خبر از «قطعی شدن نخست‌وزیری مهندس میرسلیم» داد و نوشت: «نخست وزیر آینده با تلاش در پی انتخاب و تدارک کابینه است.» قطعی بودن انتخاب میرسلیم تا آنجا پیش رفت که او از انتخاب کابینه پس از رای تمایل در مجلس خبر داد. در این بین اما اتفاقاتی رخ داد که شرایط را در کشور عوض کرد. بنی‌صدر در یکی از سخنرانی‌های خود گفت: «اگر دولت آینده از یک گروه یا حزب خاص باشد مسئولیتی در قبال آن نخواهم پذیرفت. کشور در وضعیتی نیست که چنین دولتی بتواند آن را اداره کند. البته من مانع اینکه دولت معرفی بشود و رای بیاورد نمی‌شوم.» او این حرف‌ها را در انتقاد از حزب جمهوری اسلامی مطرح کرد و این‌گونه بود که انتخاب وزرایی که از کابینه میرسلیم به گوش می‌رسید از هر دو طیف بودند. میرسلیم ششم مرداد در گفت‌و‌گو با کیهان از «سیاست دولت جدید» سخن گفت: «ضابطه مشخصی برای اینکه چند درصد کابینه حزبی باشند، نیست. ممکن است همه آنها حزبی باشند و ممکن است هیچ کدام نباشند.» اما اتفاق عجیب زمانی به وقوع پیوست که مجلس به میرسلیم اظهار تمایل نکرد.

  از میرسلیم تا رجایی
هر چند بنی‌صدر، میرسلیم را به مجلس معرفی کرد، اما در جلسه‌ای غیر‌علنی میرسلیم نتوانست نظر مجلس را جلب کند.
همین بود که بنی‌صدر نامه معرفی خود را پیش از بحث در جلسه علنی پس گرفت. با این اتفاق و در پی نرسیدن مجلس و رئیس‌جمهور به یک نتیجه مشخص، هیات تعیین صلاحیت نخست‌وزیر و وزرا متشکل از یک نماینده از سوی امام، یک نماینده از طرف رئیس‌جمهور و پنج نماینده از مجلس شورای اسلامی شکل گرفت. با همه این اوصاف 16 مرداد کیهان گزارشی از اوضاع داد: «به دنبال مذاکرات مفصل مجلس و رئیس‌جمهوری قرار شده هیاتی کاندیداهای نخست‌وزیری را معرفی کند و در پی اعلام این خبر 13 نفر از چهره‌های معروف سیاسی کشور برای این پست اعلام کاندیداتوری کردند یا از سوی دیگران برای این پست معرفی شدند.» اما در پایان بنی‌صدر در برابر هیات کوتاه آمد و 18 مرداد 1395 محمدعلی رجایی را به مجلس معرفی کرد: «با استناد به شور هیات منتخب و تمایلی که از سوی آن مجلس محترم اظهار شده است آقای محمدعلی رجایی را به عنوان نخست‌وزیر معرفی می‌کنم.» مجلس هم در ساعت 11 صبح 20 مرداد جلسه علنی داشت و طی آن به محمدعلی رجایی برای نخست‌وزیری رای تمایل داد. از 196 نماینده حاضر در جلسه علنی 153 نماینده با رای مثبت تمایل خود را برای نخست‌وزیری رجایی اعلام کردند. 24 نماینده رای منفی و 19 نماینده دیگر رای ممتنع دادند. بنابراین محمدعلی رجایی نخست‌وزیر شده بود؛ اما داستان تازه آغاز شده بود.
 

داستان تبعید  
20 مرداد 1335 برای نهضت ملی شدن صنعت نفت داستان‌های فراوانی داشت که به پایان رسیده بود. مصدق نخست‌وزیر برکنارشده ایران توسط کودتای 28 مرداد 1332 در دادگاه نظامی تهران به سه سال زندان محکوم شد. مصدق در روز 13 مرداد 1335 و در حالی که در پایان دوران محکومیت سه ساله خود قرار داشت، از زندانی در تهران به روستای احمدآباد مستوفی منتقل شد. این انتقال در شرایطی رخ داد که معلوم شد اقامت مصدق در روستای احمدآباد تبعید و وی در آنجا تحت‌نظر ماموران انتظامی خواهد بود و بدون اجازه مقامات دولتی حق خروج از این روستا را نخواهد داشت. مصدق تا پایان زندگی خویش یعنی اسفند 1345 بیش از 10 سال در احمدآباد تبعید بود و در همان‌جا نیز از دنیا رفت.
 

داستان رفراندوم
20 مرداد 1332 روزی بود که نتایج رفراندوم محمد مصدق برای انحلال مجلس هفدهم شورای ملی اعلام شد. رفراندوم رای آورد درحالی که هشت روز بعد مصدق با کودتا از قدرت کنار رفت. همه‌پرسی انحلال هفدهمین دوره مجلس شورای ملی در ۱۲ مرداد ۱۳۳۲ در تهران و ۱۹ مرداد در سراسر کشور برگزار شد. از ویژگی‌های بارز این انتخابات آن بود که آن را نخستین همه‌پرسی تاریخ ایران دانسته‌اند. یکی از ویژگی‌های همه‌پرسی این بود که صندوق‌‌های مخالف و موافق از هم جدا بود و کسانی که می‌خواستند رای مخالف دهند، مشخص می‌شدند. از تصمیم مصدق برای برگزاری رفراندوم انحلال مجلس همچنان بین تاریخ‌نگاران و صاحب‌نظران به‌عنوان یکی از پربحث‌ترین مسائل یاد می‌شود.

منبع: فرهیختگان