خوب، بد، زشت

1395/5/13 ۰۷:۳۰

زمانی که 13 مرداد 1306 آرتور میلسپو مستشار مالی آمریکا پس از پنج سال مجبور به ترک ایران شد، شاید باور نمی‌کرد که 15 سال بعد و با سقوط رضاخان دوباره به ایران بازگردد اما او بازگشت و کمتر از دو سال دیگر در ایران پس از جنگ جهانی دوم به‌عنوان مستشار مالی مشغول بود. زمانی که میلسپو در دی 1323 از ایران رفت، تقریبا پرونده مستشاران مالی که به‌طور مستقیم در امور کشور دخالت می‌کردند، بسته شد.

گاهی به حضور مستشاران خارجی در ایران

 سجاد صداقت: زمانی که 13 مرداد 1306 آرتور میلسپو مستشار مالی آمریکا پس از پنج سال مجبور به ترک ایران شد، شاید باور نمی‌کرد که 15 سال بعد و با سقوط رضاخان دوباره به ایران بازگردد اما او بازگشت و کمتر از دو سال دیگر در ایران پس از جنگ جهانی دوم به‌عنوان مستشار مالی مشغول بود. زمانی که میلسپو در دی 1323 از ایران رفت، تقریبا پرونده مستشاران مالی که به‌طور مستقیم در امور کشور دخالت می‌کردند، بسته شد. آنچه در این میان فرصت بازنگری دوباره را طلب می‌کند، بررسی حضور چنین مستشارانی در تاریخ معاصر ایران بود. به‌طور ویژه از زمان قاجارها پای مستشاران به ایران باز شد اما تاریخ معاصر ایران شاید آن اندازه که مستشاران مالی خویش را که به مناصب مهمی نیز در دولت دست یافتند، در خاطر دارد، چندان مستشاران زمینه‌های دیگر را به خاطر نیاورد. اما بازخوانی حضور مستشاران در ایران خود داستانی مفصل دارد.

 عصر صفویه
داستان حضور مستشاران خارجی شاید به آن روزی بازگردد که ایرانیان متوجه پیشرفت‌های شگرف غربی شدند و تلاش کردند با استخدام مستشاران خارجی در زمینه‌های گوناگون بساط ورود و چگونگی استفاده از پیشرفت‌های غربیان را به دست آورند. از سوی دیگر با نگاهی به تاریخ اولین ورود مستشاران خارجی می‌توان بر این نکته نیز تاکید کرد که آنان هرچند در خدمت دولت ایران قرار می‌گرفتند، اما بخشی از وظیفه‌شان بررسی اوضاع ایران بود. به همین دلایل بود که رابرت و آنتوان شرلی در زمان شاه‌ طهماسب اول و در عصر صفویه بنا به دعوت شاه ایران به قزوین پایتخت آن روز کشور آمدند و تاریخ معاصر ایران را به برگ تازه‌ای مزین کردند. در ابتدا مستشاران خارجی معمولا در فنون و امور نظامی صاحب‌نظر بودند و به این دلیل به ایران دعوت می‌شدند. آنچه از عصر صفویه در دسترس ماست نیز موید همین مطلب است. برادران شرلی که پرتغالی بودند نیز به همین دلیل به ایران دعوت شدند. به نوشته باقر عاقلی «برادران شرلی پس از فوت طهماسب و هنگام پادشاهی شاه‌عباس کبیر در تنظیم لشکریان و تعلیمات سربازان و جانبازان‌ و تعلیم‌ به افراد زحمات زیادی متحمل‌ شدند‌ و راهنمایی‌های‌ آنان در وضع قشون تاثیر بسزایی داشت.»

 عصر قاجاریه
پس از صفویه ایرانیان که به‌تدریج با پیشرفت‌های اروپا به‌خصوص در زمینه مسائل نظامی آشنایی کافی یافته بودند، در معاهده فین‌کنشتاین با فرانسه و ناپلئون بناپارت، خواستار مستشار نظامی تازه‌ای شدند، شاید به وسیله آن بتوانند قشون کشور را سامانی دهند، ارتش قاجار را مدرن کنند و از آسیب‌های روس و انگلستان در امان بمانند. اما آنچه در این میان حضور مستشاران خارجی در ایران را به فاز تازه‌ای وارد کرد، از زمان حکومت ناصرالدین شاه شکل گرفت. شاه در مسافرت‌های خود به فرنگ متوجه عقب‌ماندگی‌های ایران شد و تصمیم گرفت مستشارانی را به کشور بیاورد. کنت دومونت فرت یکی از مهم‌ترین مستشارانی بود که در این دوران به استخدام شهربانی درآمد. بعد از مشروطیت مجددا موضوع استخدام مستشار خـارجی در ایـران پیـش آمده‌ و عده زیادی‌ برای این کار دعوت شدند. در قشون، افسران روسی و انگلیسی به ایران آمدند. اما آنچه در این دوره مهم‌تر جلوه کرد حضور مستشاران مالی بود. مسیو نوز بلژیکی در زمان مظفرالدین‌شاه، مورگان شوستر آمریکایی در دوران محمدعلی شاه و آرتور میلسپو در زمان احمدشاه مردانی بودند که اقتصاد ایران را دچار تحولی اساسی کردند. هرچند که میلسپو دوران پهلوی اول و دوم را نیز درک کرد اما در مجموع این سه مرد بیش از سایر مستشاران در تاریخ ایران به یاد مانده‌اند. مردانی که شاید بتوان به آسانی وصف «خوب، بد و زشت» را برای آنان به کار برد.
 

منبع: فرهیختگان