فرزند کمتر دیده‌شده: موسیقی مشروطه

1395/5/10 ۰۹:۱۶

از میان فرزندان گوناگونی که مشروطه به دنیای ایرانی آورد- از نوزادانش در سیاست و اقتصاد و اجتماع گرفته تا فرزندان برومندش در تعلیمات عامه و ادبیات و... - فرزند موسیقایی مشروطه تا همین چندی پیش از همه مهجورتر مانده بود. موسیقی مشروطه خلاصه می‌شد در نگاه همزمان سودایی و دردمند عارف قزوینی با تصانیف ماندگارش یا صلابت گردن‌فراز وزیری که به دورها می‌نگرد با ارکست‌های جدیدش، یا حداکثر چند تک‌چهره‌ دیگر.

در آستانه سالگرد مشروطه خواهی

 محمدرضا فیاض آهنگساز: از میان فرزندان گوناگونی که مشروطه به دنیای ایرانی آورد- از نوزادانش در سیاست و اقتصاد و اجتماع گرفته تا فرزندان برومندش در تعلیمات عامه و ادبیات و... - فرزند موسیقایی مشروطه تا همین چندی پیش از همه مهجورتر مانده بود. موسیقی مشروطه خلاصه می‌شد در نگاه همزمان سودایی و دردمند عارف قزوینی با تصانیف ماندگارش یا صلابت گردن‌فراز وزیری که به دورها می‌نگرد با ارکست‌های جدیدش، یا حداکثر چند تک‌چهره‌ دیگر. اما رفته‌رفته از دو دهه پیش با تغییر رویکردها برای بازخوانی تاریخ موسیقی ایران، آشکار شد که موضوع را باید بسیار گسترده‌تر از نقش تک‌چهره‌ها و حوادث منفرد نظیر کنسرت‌های انجمن اخوت ارزیابی کرد. واقعیت آن است که آنچه از موسیقی در این قرن روبه ‌پایان در ایران جاری است، بدون داوری در کم و کیف آن، با صد رشته به مشروطه متصل است.
در چشم‌انداز کلان، مهم‌ترین تاثیر مشروطه بر موسیقی در ایران را باید در تغییر شیوه‌ زندگی موسیقایی ایران جست‌وجو کرد. این تغییر را‌ جز دگرگونی‌های سبک‌شناسانه‌ هنری و از یک نظر حتی مقدم برآن، باید در شیوه‌ جدید مناسبات بازیگران زندگی موسیقایی و در شمار روزافزون این بازیگران ملاحظه کرد. موسیقیدانان حرفه‌ای کم‌شماری که تا مشروطه عمدتا تنها از راه دربار کم‌توان قاجار معیشت می‌کردند، درصدد توسعه‌ عرصه‌ مخاطبان برآمدند و به این ترتیب، نخستین گام‌های لرزان برای پیدایش هنرمند مستقل غیردرباری برداشته شد. انبوه نیروها و طبقات اجتماعی آزادشده به قدرت مشروطه که بخش قابل‌توجهی از آن کمی بعد در دوران تجدد رضاخانی، طبقه‌ متوسط جدید ایران را پدید آوردند، با صدایی بلندتر مطالبات هنری و موسیقایی خود را بیان کردند. توقعات هنری طبقه متوسط نوظهور که خیلی زود در موقعیت موتور اصلی تکاپوی اجتماعی قرار گرفت، توسط گروه‌هایی از موسیقیدان‌ها دریافته و بدان پاسخ شد و در یک اندرکنش متقابل میان مخاطبان و مولدین، شعاع عمل موسیقایی به سرعت و به‌شدت دگرگون شد.
ملموس‌ترین و یکی از مهم‌ترین عرصه‌های این مناسبات تازه میان تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان موسیقی را در سال‌های مشروطه و پس از آن، در جایگاه روبه‌ رشد هنر- صنعت ضبط صفحه در ایران می‌توان رصد کرد که تا پیش از مشروطه با محدودیت و انحصار مواجه بود. رسانه‌ جدیدالورود صفحه نه‌فقط به اشاعه‌ موسیقی کمک رساند، نه‌فقط دورنمای امکانات تازه‌ای برای زندگی هنرمندان فراهم کرد، نه‌فقط به واسطه‌ نقش اقتصاد در این صنعت، رابطه دوسویه و زنده‌ای میان هنرمندان و شنوندگان انبوه در اقصی‌نقاط کشور فراهم ساخت، بلکه افزون بر همه‌ اینها در فقدان یک سیستم جامع یا حتی شبه‌جامع آموزشی، موجب شد شمار فزاینده‌ای هنرمند و دوستدار هنر در همه جای ایران به نوعی تربیت شود. از طرف دیگر، گسترش فزاینده‌ این صنعت- هنر به ظهور گروه و طبقه‌ تازه‌ای هم منجر شد که پیش از آن فاقد موضوعیت بود: مدیران هنری. اگر به خاطر محدودیت بنیه‌ بخش خصوصی هنر در ایران، دامنه‌ اثرگذاری مدیران موسیقی این حوزه نیز به هر حال محدود بود، در مقابل تاثیر پرقدرت این لایه را در دستگاه دیوانسالاری درحال نضج‌یابی دولتی می‌توان ملاحظه کرد. متعاقب مشروطه نهادهای جدیدالتاسیس متعددی ساخته شد که وظیفه‌ شکل‌دهی به حیات موسیقایی ایران را برعهده داشتند. با شکل‌گیری این لایه تازه، سه‌ضلعی هنرمندان، مخاطبان و مدیران که تا امروز هم شاکله‌ اصلی حیات موسیقایی ایران است، کامل شد؛ هرچند نباید از نظر دور داشت که در فضای آزاد ایجاد‌شده به دنبال مشروطه، با گسترش بحث و گپ‌وگفت درباره‌ موسیقی در مطبوعات و در فضای عمومی، نوعی خودآگاهی درباره‌ موسیقی و نوعی افکار عمومی نیز در ایران به وجود آمد که پیش از آن فاقد موضوعیت بود. موسیقی مشروطه هم مثل هر رویداد اجتماعی دیگر، مسبوق به بسیاری رویدادهای پیش از خود و گشوده به رویدادها و بازتفسیرهای پس از خود است؛ تلاش برای بهبود کارکرد مولفه‌هایی که به دنبال مشروطه در حیات موسیقایی ایران پدید آمدند، موضوع تمام‌شده‌ای نیست و نخواهد بود.

منبع: فرهیختگان