قنات‌های ایران جهانی شدند

1395/4/26 ۱۱:۲۲

: روزگاری در شهرهای مركزی ایران رسم بر این بود كه در خشكسالی‌ها فردی سنگی در قنات می‌انداخته، چنانچه از برخورد سنگ به سطح آب صدای بم به گوش می‌رسید، معتقد بودند قنات «نر» ‌است و باید همسری برایش اختیار كنند. یكی از زنان شهر یا روستا را به عقد قنات درمی‌آوردند تا تن به آب قنات بزند و آب رفته را به جان قنات بازگرداند. در میان اسناد موجود در مناطق مركزی ایران به گفته كارشناسان حتی عقد نامه‌هایی وجود دارد كه نشان می‌دهد یكی از زنان روستا به عقد قنات آن روستا در آمده است. عروسی قنات كه آیینی بسیار نزدیك به آیین‌های باران‌خواهی است، از رسومی است كه در كنار یكی از شاهكارهای معماری كویر شكل گرفته است. شاهكاری كه از دیروز و در جریان اجلاس میراث جهانی یونسكو نامش جهانی شد.

امروز؛ بررسی پرونده كویر لوت در اجلاس میراث جهانی یونسكو

فرزانه قبادی : روزگاری در شهرهای مركزی ایران رسم بر این بود كه در خشكسالی‌ها فردی سنگی در قنات می‌انداخته، چنانچه از برخورد سنگ به سطح آب صدای بم به گوش می‌رسید، معتقد بودند قنات «نر» ‌است و باید همسری برایش اختیار كنند. یكی از زنان شهر یا روستا را به عقد قنات درمی‌آوردند تا تن به آب قنات بزند و آب رفته را به جان قنات بازگرداند. در میان اسناد موجود در مناطق مركزی ایران به گفته كارشناسان حتی عقد نامه‌هایی وجود دارد كه نشان می‌دهد یكی از زنان روستا به عقد قنات آن روستا در آمده است. عروسی قنات كه آیینی بسیار نزدیك به آیین‌های باران‌خواهی است، از رسومی است كه در كنار یكی از شاهكارهای معماری كویر شكل گرفته است. شاهكاری كه از دیروز و در جریان اجلاس میراث جهانی یونسكو نامش جهانی شد.
ظهر جمعه ١٥ جولای از چهلمین نشست كمیته میراث جهانی یونسكو در استانبول خبری خوش برای ایرانیان مخابره شد؛ خبری كه می‌گفت نام ١١ قنات ایرانی با رای اكثریت اعضای این كمیته در فهرست جهانی یونسكو ثبت شد. این خبر نتیجه دو سال تلاش كارشناسان و مسوولان پرونده جهانی «قنات ایرانی» بود. حالا فهرست آثار جهانی ایران بیست اثر را در خود جای داده است.  محمد حسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی كشور كه به عنوان نماینده ایران از پرونده قنات ایرانی در چهلمین اجلاس یونسكو دفاع كرد، در خصوص جلسه روز گذشته در استانبول گفت: «یونسكو به نمایندگی از جامعه جهانی اقرار كرد كه تجربه ایران در مدیریت آب و بهره مندی از ظرفیت‌های سرزمینی خشك، دارای ارزش منحصر به فرد جهانی است. این پرونده نشان‌دهنده نبوغ و خلاقیت بشر برای استحصال و مدیریت آب در مناطق خشك و كم آب است.» طالبیان همچنین با اشاره به قنات قصبه گناباد كه توصیف آن در سفرنامه ناصرخسرو هم آمده است به ویژگی‌های منحصر به فرد هر كدام از ١١ رشته قنات ثبت شده در فهرست جهانی یونسكو پرداخت و گفت: «به دلیل پیچیدگی پرونده قنات‌ها، بیش از ٢٠جلسه با ایكوموس و سه نشست با اعضای موثر، برگزار شد تا اشكالاتی كه به واسطه عدم شناخت و درك این پرونده به وجود آمده بود، برطرف شود. پرونده قنات‌ها به دلیل پیچیدگی زیاد و همچنین به دلیل بحران آب در ایران یك موفقیت بزرگ محسوب می‌شود.»
در شرایطی كه زنگ خطر كم آبی در جهان به صدا در آمده است، ثبت چنین اثر منحصر به فردی در فهرست یونسكو می‌تواند توجه مسوولان طرح‌های كلان كشور را به خود جلب كند. سازه‌ای كه به شكلی خلاقانه و متناسب با محیط پیرامون با كمترین میزان تخریب طبیعت، اقدام به برداشت آب از سفره‌های آب زیرزمینی می‌كند و حتی در برخی مواقع تكنولوژی بی‌نظیری برای انتقال آب از شهری به شهر دیگر محسوب می‌شود. شاید توجه به تكنولوژی قرن‌های پیشین ایرانیان در جهان كم آب امروز، نیازی باشد كه كارشناسان یونسكو كه به درستی پسوند «شاهكار» را برای آن انتخاب كرده‌اند، قبل از طراحان طرح‌های عمرانی به آن پی برده‌اند.
علی‌‌اصغر سمسار یزدی، پژوهشگر و مدیر سابق مركز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی با اشاره به اینكه ١١ قناتی كه برای ثبت جهانی انتخاب و در این پرونده معرفی شدند، هر یك از نظر قدمت، نوع معماری، عمق و موارد دیگر بی‌نظیر هستند، در خصوص تهیه پرونده قنات‌های ایرانی به «اعتماد» می‌گوید: «از سال ١٣٨٥ كه مركز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی فعالیت خود را زیرنظر یونسكو آغاز كرد، موضوع ثبت قنات‌های كشور در فهرست میراث جهانی مطرح شد. برای اینكه این قنات‌ها ثبت شوند، مطالعات عمیقی باید در این زمینه صورت می‌گرفت و قنات‌های شاخص انتخاب می‌شدند. در همان سال شركت مدیریت منابع آب ایران طرح «مطالعه كاربردی توسعه و حفظ قنوات» را برای مطالعه و بررسی بیشتر در مورد قنات‌ها به مجلس پیشنهاد داد، مجلس در سال ٨٦ با این طرح موافقت كرد و بودجه‌ای برای این مطالعات در نظر گرفته شد. تعدادی از قنات‌های كشور به عنوان قنات‌های شاخص شناسایی شدند. شاخص‌هایی از جمله قدمت، عمق و ارتفاع و همچنین ابتكاری كه در احداث و بهره‌برداری قنات‌ها به كار رفته بود، مشخص شد. شاخص‌های مورد تاكید یونسكو هم در انتخاب این قنات‌ها تاثیر داشت، مواردی از قبیل اینكه یك اثر باید از نظر جهانی خاص باشد، و بشر خلاقیت ویژه‌ای برای ساخت آن به كار برده باشد، همچنین رابطه‌ای كه بشر با محیط زیست خود داشته و این رابطه منجر به خلق یك اثر شده است، یكی از مواردی است كه در پرونده قنات‌ها مورد توجه بود. در نهایت از بین ٣٠ هزار قنات فعال كشور ١١ رشته قنات انتخاب شد و در مورد هر كدام پرونده جداگانه‌ای تهیه شده و به یونسكو ارایه شد.»  اما قنات‌های منحصر به فرد ایرانی هم همچون دیگر میراث فرهنگی و تاریخی ایران در معرض خطرهایی هستند كه توسعه برای‌شان در آستین دارد، ابراهیم كاظم نژند، مدیر پایگاه جهانی قنات «زارچ» یزد كه یكی از ١١ قنات ثبت شده در فهرست یونسكو است، در گفت‌وگو با «اعتماد» در خصوص این تهدید‌ها می‌گوید: «قنات‌ها در یك حد خاصی از سفره‌های زیر زمینی برداشت آب دارند، اما زمانی كه چاه‌های عمیق در نزدیكی آنها حفر می‌شود، برداشت آب از سطح سفره‌های زیرزمینی افزایش پیدا می‌كند و سطح آب از حدی كه قنات بتواند برداشت كند پایین‌تر می‌رود، دسترسی قنات به آب محدود می‌شود و باعث خشك شدن قنات می‌شود. باید در مورد مجوزهایی كه برای حفر چاه‌های صادر می‌شود دقت كافی داشت، در محدوده‌هایی كه مادرچاه‌های قنات‌ها قرار دارند نباشد تا این اتفاق باعث نشود كه وجود چاه‌های عمیق در نزدیكی آن حفر نشود، مهم‌ترین عامل خشك شدن قنات‌ها حفر همین چاه‌هاست.»
علی اصغر سمسار یزدی در مورد راه‌های حفاظت از قنات‌های فعال در كشور می‌گوید: «ما شاهد كم‌آبی در سطح جهان هستیم و یكی از عواملی كه باعث خشك شدن قنات‌ها هستند، كاهش بارندگی و در نتیجه خشك شدن سفره‌های آب زیرزمینی است. اما در كنار این عامل طبیعی عوامل دیگری هم باعث خشك شدن قنات‌ها می‌شوند، اقدامی كه ما می‌توانیم برای حفاظت از قنات‌ها انجام دهیم این است كه حریم آنها را حفاظت كنیم، در حریم قنات‌ها نباید چاه عمیق حفر شود، یا به طرق مختلف برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی منطقه صورت گیرد. در برنامه‌های توسعه‌ای كه انجام می‌شود، قنات‌ها نادیده گرفته می‌شوند و همین موضوع به تدریج موجب از بین رفتن قنات‌ها می‌شوند. متاسفانه امروز شاهد هستیم در سطح وسیعی حریم كالبدی و هیدرولیكی قنات‌ها مورد تهدید قرار می‌گیرد و كمتر مورد توجه است. گاهی هم توجیه مسوولان پروژه‌ها این است كه این قنات‌ها خشك شده‌اند و از حیث انتفاع ساقط‌اند، اما این نمی‌تواند توجیه خوبی برای تخریب سازه‌ای ارزشمند كه قرن‌ها پیش با زحمت بسیار ساخته شده است، باشد.» نمایندگان كشورهای مختلف در اجلاس جهانی تاكید ویژه‌ای بر مهم‌ترین شاخصه قنات یعنی خلاقیت در ساخت آن داشتند و قنات را نتیجه نبوغ ایرانیان هزاران سال پیش می‌دانستند. كاظم نژند با اشاره به شاخص بودن معماری قنات در هر شهر با توجه به خصوصیات جغرافیایی آن شهر اشاره می‌كند و در مورد قنات زارچ یزد می‌گوید: «این قنات ٩٠ كیلومتر طول دارد كه از فهرج شروع می‌شود و بعد از عبور از زیر شهر یزد تا زارچ ادامه دارد، جدا از اینكه در طول مسیر انتقال آب از شهری به شهر دیگر امكان پذیر می‌شود، در نقاط مختلف شهر یزد هم دسترسی به این آب امكان‌پذیر می‌شود. مسجد جامع یزد به این آب دسترسی دارد و همچنین پای آب‌های عمومی هم در طول مسیر قنات وجود دارد كه دسترسی عموم را به آب قنات امكان‌پذیر می‌كند. در مسیر این قنات در شهر یزد در بعضی نقاط آب شرب در عمق ٢٧ متری زمین قرار دارد. این تكنولوژی را گذشتگان ما به دست خالی و بدون هیچ امكاناتی خلق كرده‌اند. غالب این قنات‌ها دست كند هستند. سال گذشته یكی از پای آب‌های قنات زارچ را كه به دلایلی با خاك پر شده بود، ٦ ماه طول كشید با چندین دستگاه بالابر برقی و چندین كارگر توانستیم خالی كنیم، وقتی این تلاش را در كنار تلاش مردمان چندین هزار سال پیش و امكانات آن روزگار می‌گذاریم كه چنین سازه‌ای را با دست خلق كرده‌اند به ارزش این قنات‌ها پی می‌بریم و به شاهكار بودن آن اذعان خواهیم داشت.»
روز گذشته در چهلمین اجلاس یونسكو در استانبول، قنات قصبه‌ گناباد به عنوان عمیق‌ترین قنات ایران، كه مادر چاه آن ۳۵۰ متر عمق دارد و زلزله‌های بزرگ تاكنون به آن آسیبی نرسانده است، قنات زارچ یزد، به عنوان طولانی‌ترین قنات ایران با طول ١٠٠ كیلومتر، قنات اكبرآباد فسا در استان فارس به عنوان پرآب‌ترین قنات ایران، قنات دوطبقه‌ مون اردستان به عنوان عجیب‌ترین قنات ایران و قنات‌های حسن آباد مهریز، ابراهیم‌آباد اراك، بلده فردوس خراسان، میمه و وزوان اصفهان، قنات دوطبقه اردستان، جوپار، اكبر آباد و قاسم‌آباد بروات كرمان ازدیگر قنات‌های این پرونده است كه درقالب پرونده «قنات ایرانی» به ثبت جهانی رسید. قنات ایرانی همان سازه‌ای است كه ماركوپولو، جهانگرد ونیزی آن را با این جملات تصویر می‌كند: «قنات رودی است كه در مسیرش غارهایی كنده شده است.» امروز نیز پرونده ثبت جهانی بیابان لوت روی میز كارشناسان یونسكو قرار خواهد گرفت. بیابان لوت نخستین پرونده میراث طبیعی ایران است كه به كمیته میراث جهانی یونسكو ارایه شده است.

منبع: اعتماد