پشه‌نامه‌ها چه چیزی از تاریخ با خود می‌آورند / مرضیه مرتضوی

1395/3/31 ۰۸:۰۸

فشانامچه‌ها یا پشه‌نامه‌ها در میان گونه‌های اسناد تاریخی، از جالب‌ترین اسناد در حوزه مطالعات تاریخ اجتماعی به شمار می‌آیند. این دسته از اسناد، آگاهی‌هایی ارزشمندی از سنت‌ها و رسوم خانواده‌ها و جامعه در گذشته، میزان رفاه، اوضاع اقتصادی و طبقات اجتماعی مردم ایران در سده‌های پیشین را در خود دارند که از میان آن‌ها می‌توان به جزییات زندگی اجتماعی مردم ایران در یک دوره تاریخی دست یافت. پشه‌نامه‌ها نمونه‌هایی از انواع اسباب و لوازم زندگی، پوشاک، لوازم آرایش و ابزارهای گوناگون مورد نیاز یک زندگی نوپا را به همراه داشتند که به عنوان جهیزیه عروس سیاهه شده و به امضای داماد می‌رسیدند.

 فشانامچه‌ها یا پشه‌نامه‌ها در میان گونه‌های اسناد تاریخی، از جالب‌ترین اسناد در حوزه مطالعات تاریخ اجتماعی به شمار می‌آیند. این دسته از اسناد، آگاهی‌هایی ارزشمندی از سنت‌ها و رسوم خانواده‌ها و جامعه در گذشته، میزان رفاه، اوضاع اقتصادی و طبقات اجتماعی مردم ایران در سده‌های پیشین را در خود دارند که از میان آن‌ها می‌توان به جزییات زندگی  اجتماعی مردم ایران در یک دوره تاریخی دست یافت. پشه‌نامه‌ها نمونه‌هایی از انواع اسباب و لوازم زندگی، پوشاک، لوازم آرایش و ابزارهای گوناگون مورد نیاز یک زندگی نوپا را به همراه داشتند که به عنوان جهیزیه عروس سیاهه شده و به امضای داماد می‌رسیدند. جهیزیه بدین‌ترتیب پس از تایید پشه‌نامه در مراسمی دیدنی توسط طبق‌کش‌ها به منزل داماد برده می‌شد.  ازدواج، از بزرگ‌ترین رخدادهای زندگی هر انسان به شمار می‌آید. این پدیده و رخداد در دوره‌های گذشته تاریخ ایران صورت‌ها و روش‌هایی جالب و گوناگون داشته است. سنت عروسی در هر سرزمین با رسومی ویژه همراه و درهم‌آمیخته است که جزو ویژگی‌های اجتماعی مردمان آنجا برشمرده می‌شود. این رسم در ایران از گذشته‌های دور تا دوره معاصر به گونه‌ای تقریبا یکسان انجام گرفته است. خواستگاری وتعیین شیربها، مهریه و جهیزیه از مهم‌ترین ارکان انجام یک ازدواج ایرانی است. البته برخی از این آیین‌ها در عصر کنونی، یا از میان رفته یا کم‌رنگ شده است. دریافت شیربها از آن‌جمله است. دیگر سنت‌ها اما همچنان به قوت خود تا امروز بر جای مانده‌اند. تهیه سندی از سیاهه جهیزیه عروس، یکی از این رسوم است که بر اساس اسناد موجود، از دوره صفویه بدین‌سو در میان مردم رواج داشته است. عبدالله مستوفی، تاریخ‌نگار خوش‌ذوق فرهنگ و زندگی مردم تهران در کتاب «شرح زندگانی من» توصیفی بسیار جالب از رسم جهازبران عروس در دوره قاجار دارد «در دوران قاجاریه یک روز قبل از عروسی عده‌ای قاطر و خونچه‌ای که برای بردن جهاز لازم بود، تعیین میشد و از هر یک از این دو به اندازه تعیین شده با دسته موزیک نظامی یا نقاره‌چی یا هر دو از خانه داماد به خانه عروس روانه میکردند. فرش و رختخواب در مفرشهای قالیچه‌ای و لباس دوخته و ندوخته و طاقه‌های نبریده در یخدانها با یخدانپوش ماهوت گلی و مسینه‌آلات از قبیل دیگ و مجمعه و بادیه و سایر اثاثیه از قبیل بلورآلات اسباب چراغ متکاها و پشتیهای زری و ترمه مفتول و مرواریددوزی و تزئینات در و دیوار مانند پرده و طاقچه‌پوش و سماور و اسباب چای و ظروف چینی و خلاصه یک دستگاه اسباب زندگی تمام‌عیار در خونچه‌هایی که کف آنها را پارچه سفید انداخته و مقداری نقل در آن پاشیده بودند میگذاشتند و دسته موزیک و نقاره از جلو و خونچه‌ها از دنبال و قاطرها از عقب براه افتاده به خانه داماد میآمد. همراه جهاز شخص متعینی از نوکرهای خانه عروس میآمد و صورت جهاز را به همان ترتیبی که در خونچه‌ها چیده شده بود، همراه داشت که تحویل داده و از یکی از بستگان داماد رسید میگرفت‌، از عقب چند نفر خدمتکار با جارو و لوازم تنظیف میآمدند و ناحیه‌ای که در خانه داماد متعلق به عروس بود، فرش و لوازم زندگی را پهن کرده حجله عروسی را می‌آراستند. زیادی عده خونچه‌ها و قاطر و قیمتی بودن اثاثیه طرف توجه تماشاچیها واقع میگردید، گاهی عده‌ی خونچه به صد و بیست عدد قاطرها به بیست و سی میرسید. اکثریت تماشاچیها جنس لطیف بودند که بعد از مراجعت از این تماشا با حافظه عجیبی تمام جزئیات جهاز را برای آنها که به این فیض نرسیده و از تماشا محروم مانده بودند، نقل میکردند. درخانه داماد گذشته از شربت و شیرینی خلعتی به تحویل دهنده و انعامی به خونچه‌کشها و قاطرچیها داده میشد، بعلاوه نقلها و پارچه سفید کف هر خونچه مال حاملان بود. سندهایی جذاب از پشه‌نامه‌ها از آغاز دوره قاجار تا پهلوی دوم در بایگانی‌های اسنادی به جای مانده است. هریک از این سندها گوشه‌ای از بخش‌های زندگی اجتماعی ایران را بازمی‌تابانند. صورت جهیزیه یک دختر ایرانی در دوران قاجار از هر طبقه اجتماعی، بر این اساس، تقریبا اشیا و لوازمی یکسان را دربرمی‌گرفت. این لوازم عموما رختخواب (لحاف، تشک و بالش)، چادرشب، بقچه حمام، جانمازی، زیرجامه، سینی، مجمعه، طاس، قوری و سماور، قلیان، منقل، استکان و نعلبکی، نمکدان، پیه‌سوز، قندشکن، لباس و سوزنی و ترمه، صندوقچه لباس، خلعتی، مس‌آلات، ظروف چینی، فرش و گلیم بوده است. تفاوت عمده جهیزیه دختران طبقات پایین با طبقات بالا اما در نوع، جنس و مقدار اشیا بوده است. در نمونه‌ای از یک پشه‌نامه از دوره قاجار که متعلق به خانم دوران بوده و در آرشیو دنیای زنان در عصر قاجار نگه‌داری می‌شود، افزون بر موارد یادشده، اقلامی به عنوان جهیزیه به خانه داماد برده شده است که از سطح بالای زندگی و فرهنگی عروس در آن دوران نشان دارد؛ یک دستگاه مبل مرواریددوزی، تختخواب فرنگی، چرخ خیاطی، ساعت مجلسی، کارد و چنگال، آینه، انگشتر و گوشواره طلا و نقره، کلام الله مجید، صحیفه سجادیه. نکته جالب‌تر فهرست کتاب‌هایی است که در این پشه‌نامه به چشم می‌خورد. کلیات سعدی، شاهنامه، لغت فرانسه، تاریخ چین و ژاپن و انگلستان و دعای صباح از این جمله است.

منبع: روزنامه شهروند